Hz. Şems Mezarlığı ve Kaldırılan Mezar Taşları
ŞEMS – Güneşle Aydınlananlar Sempozyumu
Dr. Naci Bakırcı *
Mevlânâ Müzesi Müdür Yardımcısı
* Sanat Tarihçisi, Konya Müzesi Müd.Yrd.
Hazreti Mevlâna’nın yakın dostu Şemsi Tebrizi için, Konya’da Mevlâna Dergâhı’nın 500m kadar batısında, türbe ve mescitten oluşan bir manzume yaptırılmıştır. Binaların yapım kitabeleri bulunmamakla birlikte, kullanılan malzemeyle, mescitte yer alan kalem işi süslemelerden, manzumenin 15.yy.da Karamanoğulları döneminde yaptırıldığı kabul edilmektedir.
Türbenin, makam türbesi mi yoksa gerçekten, Şems’in mezarının üzerine mi yapılmış olduğu tartışmaları, günümüzde de devam etmektedir. Fatih dönemi vakıf kayıtlarında, türbeden bahsedilmezken, Şems için yaptırılmış zaviyenin adı kayıtlarda yer almaktadır.
Türbe, ister makam olsun, ister gerçek, burası yüzlerce yıl Mevlevilerin ziyaretgâhı olmuştur.
Şemsi Tebrizi Türbesi’nin Haziresi’nde ise, büyük bir Mevlevi Mezarlığı teşekkül etmiştir. Mezarlığa 1686 yılından itibaren defin yapılmıştır. Mevlâna Dergâhı Hamuşanı’nda bulunan mezar taşları, müze-gezi alanı yaratma düşüncesi ile kaldırılmışken, benzer bir uygulama da, Şems mezarlığında uygulanmıştır. Türbenin doğu yönüne açılan yol gerekçe gösterilerek, mezarlık 1944 yılında Konya Belediyesi tarafından yıktırılmıştır.
Mezarlıkta bulunan mezar taşlarının bir kısmı, aileleri tarafından alınmış, kalanlarsa Müze Müdürlüğüne bağlı, Sırçalı Medrese Mezar Anıtları Müzesine kaldırılmıştır. Medrese 1964 yılında, Mezar Anıtları Müzesi olarak düzenlenerek hizmete açılmıştır.
Müze Müdürlüğünün arşivinde, tesadüfen bulduğum küçük bir defterde, Şems Mezarlığının kaldırılmasına ilişkin, tutanakların olduğunu gördüm. Daha sonra Müzenin 1944 yılındaki yazışma kayıtlarını inceleyerek, konu hakkında yazılmış başka evraklara ulaştım. Bu defter ve evraklardan anlaşılacağı üzere, mezarlığın nasıl kaldırıldığı, dönemin Müze Müdürü Zeki Oral Bey’in, mezarlığın kaldırılmaması yönündeki raporları ile Konya Saylavı Sedat Çumra’nın duyarlı bir vatandaşlık örneği olarak, konuyu Milli Eğitim Müsteşarına arz etmeleri ile komisyonların kurulduğunu, bu komisyon marifeti ile alınan karar gereği, burada bulunan mezar taşlarının bir kısmının listesinin ve dökümlerinin çıkartılmış olduğunu gördüm. Konya’nın yakın tarihine ışık tutacak bu belgeler ile mezarlıkta metfun bulunan kişilerin listesini çıkarttım.
Müze Müdürlüğüne
Metruk mezarlıklardan Şems Mezarlığı, belediyece kaldırılarak yola kalp edilecektir(dönüştürmek). Bu mezarlıkta müzeye ait taş, kitabe v.s. kıymetli eserler varsa 15 gün zarfında kaldırılması için gereken tedbirin alınmasını ve neticeden belediyeye bilgi verilmesini saygılarımla rica ederim.
3.4.1944
Belediye Reisi
Dr. Muhsin Dündar
Belediye Reisliğine Konya
3.4.1944 tarih ve 2357 sayılı yazılarınızın karşılığıdır.
Şems mezarlığı, Türk tasavvuf tarihinin en büyük simalarından ve Türkİslam âleminin hassaten Konya’mızın iftihar ettiği, Hazreti Mevlâna’nın üstadı olan Şemsi Tebrizi hazretlerinin türbe, semahane, mescidini ve mimari kıymeti haiz diğer bir türbeyi, halk arasında üç kızlar denilen
(Emir İshak) türbesini ihtiva eden bir saha olup, Şems türbesi mütevellileri zaviye, türbedarlığı ve diğer müntesiplerin kabirlerinin burada bulunması itibariyle, bir aile mezarlığı olarak mütalaa edilebileceği gibi, o büyük mutasavvıfa hürmetleri dolayısıyla yakınına defnedilmiş olan Çelik, Süleyman, Bekir, Mustafa, Osman, Abdi, Mehmet, Mahmut Paşalar gibi Konya da beylerbeyliği, Valilik yapmış, aynı zamanda Konya’mız da cami medrese vesaire gibi hayır eserleri yaptırmak suretiyle, tarihe mal olmuş Osmanlı devleti ricaline ait tarihi kıymete haiz yazı, taş işleri bakımından değerli kabirler vardır.
Sinesinde, 6–7 yüz yıllık kültür hayatımızın, kıymetlerini saklayan o mezarlığın kaldırılarak, bir kısmının yol haline getirilmesi, bir kısmının da ev arsa olarak satılması, 1 Temmuz 1931 tarihli mezarlıklar hakkındaki nizamnamesinde belirtilen 2. maddeye göre, belediyeye devrolunmayan, muhafazası gerekli mezarlıklardan olduğu kanaatindeyim.
Buranın tamir edilip ağaçlandırılarak, arkeoloji parkı haline getirilmesiyle sakladığı engin tarihi hatıraların yaşatılması muvafık olacaktır.
Saygılarımla arz olunur.4.4.1944
Müze Müdürü
Zeki Oral
Müze Müdürlüğüne
10 Nisan 1944
Konya’da Şems Mezarlığı namıyla maruf olup, çok zamandan beri ölü defnedilmeyen bu mezarlığın, Belediye tarından kaldırılması mukarrer olduğundan, burada tarihe, arkeolojiye ait eski ve değerli kitabeler, eserler ve ati için saklanması ve gaip olmaması lazım gelen taşların tetkiki için, isimleri aşağıda yazılı zevattan mürekkep bir komisyon teşkil edilmiştir. Hemen toplanılarak tetkikat yapılmasını ve neticeden en kısa bir zamanda raporla tespitini rica ederim.
Konya Valisi
Maarif Müdürlüğüne Konya
20.4.1944 tarih ve 3445 sayılı emirleri karşılığıdır.
26.4.1944 tarihinde, Konya’da olmadığım için belediyece kaldırılması bahis mevzuu olan Şems Mezarlığının, tarihi önemini tespit ve bu hususta, müşterek bir rapor verilmesi için, vilayet yüce katınca seçilen heyet arasında bulunamadım. Emirleri üzerine, bu heyetin hazırladığı raporu okudum. Raporda yazılı esaslara iştirak derecemin bir haşiye(açıklama) ile bildirilmesi emir edilmekte olduğundan, vicdani ve mesleki kanaatlerimi aşağıda arz ediyorum.
1- Şemsi Tebrizi Türk’tür.
A- Maarif vekâleti, Antikiteler ve Müzeler Müdürlüğünün emirleri üzerine hazırlamakta olduğum raporu, dercedilmek üzere yaptığım tetkikata göre, Şemsi Tebrizi 1090–1256 M. Yıllarında, Deylam taraflarında hükümran olan Hasan Sabbah devletinin, müessislerinden ve (Kiyebüzrük ümit) soyundan Alaeddin Mehmet 3 ün oğludur. Bu sülale müverrih (Mirhand)a göre (tus) ve ibn-i asire göre (Rey) şehrindendir. Alâeddin Mehmet 3 İsmailiye mezhebini terk ederek oğlu (Şah Şemsettini) tahsil için Tebriz’e göndermiştir. Bu hükümdarlık sülalesi 1255 de Hülagu tarafından ortadan kaldırılmış olduğundan, (Şah Şemsettin Tebrizi) bir daha Deylem taraflarına dönmemiştir.
B- Sefine-tüş şuara; (Silbiletüs zehep) den alınan, birinci rivayetin doğru olmadığından bahsederek, Şemsin babası Horasanın (Bazır) vilayetinden olup ticaret için Tebriz’e geldiğini ve Şems’inde Tebriz’de doğduğunu kabul etmektedir.
Tetkik ettiğim menakıp kitapları (zevk, âlem-i ervah aşinalığındadır. Tevlid-i ecsadda değildir) deyip geçmekte olup, yalnız Sipehsalar menakibinde Şems’in tüccar elbisesi giydiği ve ticaret mesleğinde bulunduğu ve gittiği şehirlerde, kervansaraylarda misafir olduğu bilmünasebe kayıtlanmış bulunmaktadır.
2- Şemsi Tebrizi cihanşümul bir şöhrettir.
Şemsi Tebrizi yukarıda arz olunan, her iki rivayete göre Türkoğlu Türk olmakla beraber, menakıp ve tezkerelerde, âlim, şair ve ulu kişilerin, adıyla birlikte zikredilmektedir.
3- Şemsi Tebrizi Konya’da
Şemsi Tebrizi’nin ölümü ve medfanı hakkında bazı ihtilaflar varsa da, menakıp kitaplarında Hz. Mevlâna’nın sağlığında ve Sefinetus şuaraya göre, 1247 yılında Konya’da vefat ettiği ve mezarının bu günkü türbe ve hanikahının bulunduğu yerde olduğu neticesine varılmaktadır.
4- Şems mezarlığının tarihi kıymeti büyüktür.
Şems mezarlığı Belediye Reisliğinin 3.4.1944 tarih ve 2357 sayılı yazılarına cevaben, müzeden yazılan 7.4.1944 tarih ve 5394/123 sayılı tahriratta arz olunduğu veçhile, Şems Türbesi etrafındaki kabristan, Türk Edebiyat ve tasavvuf tarihi, orada medfun meşahirun teracim-i ahval ve teşkilat tarihimiz için lüzumlu olan, 6–7 yüz yıllık kültür hayatımızın katlandığı bir tarih kitabı gibidir.
5- Şems Mezarlığı, şehir içinde pek küçük bir saha işgal etmekteMezarlık şark tarafından geçen yol boyunca, yani kuzeyden güneye uzunluğu 40m. yoldan Şems Dergahı temeline, yani doğudan batıya genişliği 40 metre olmak üzere 4160 metre karelik bir yer olup, Konya Şehrini teşkil eden, 120 mahallenin kurulmuş olduğu saha içinde nihayet bir nokta mesabesindedir.
6- Şems Mezarlığını bozmak için, şehircilik ve şehrin imarı bakımından bir zaruret Şehrin imar planı yapılmış daha tasdik edilmemiş ve tatbikatına başlanmamıştır. Mezarlığın şark tarafından geçen yolun, imar planında kaç metre genişleteceği henüz belli olmamış bulunduğuna göre, mülkiyeti Evkafa, muhafazası Maarif Vekilliğine ait bulunan bu mezarlığın tamamının yahut bir kısmının kaldırılmasında kati bir lüzum olmadığı aşikârdır. Aynı zamanda, Konya merkezinde mevcut mahalle sokakları 4–7 metreyken buraya 19 metre genişlikte bir yol ayrılması, buraların ev arsası olarak satılması ihtimalini de hatırlatmaktadır.
7- Şems Mezarlığı muhafaza edilmelidir. Şems Türbesi Mezarlığı, ağaçlar ve çiçeklerle süslenerek, arkeolojik bir saha olarak muhafazası, o büyük Türk müellif ve mütefekkirinin, şanına layık bir şekle sokulmak suretiyle (kadir bilinen zilletler arasında kadri bilinecek adamlar çoğalır.) kaidesine uygun hareket edilmesi kaRaporda yazıldığı gibi mezarlıktan boydan boya 19 metre genişliğinde bir saha yolu katılırsa, mezarlığın yarısı kadar bir kısmı kaldırılmış, geride tanzim edilecek göz alıcı bir yer bırakılmamış olacaktır.
8- Mezarlığın, şark tarafından geçecek yolun genişletilmesi icap ediyorsa, şehrin imar planına sadık kalınmasının, muvafık olacağı kanaatinde bulunduğumu sonsuz saygılarımla arz
3.5.1944
Müze Müdürü
Zeki Oral
Mezarlığın kaldırılmaması yönünde Müze Müdürünün raporuna rağmen mezarlık yıktırılmıştır.
Şemsi Tebrizi Haziresinde Tarih, sanat, folklor bakımından kıymetli görülmüş olan mezar taşlarına ait listedir.
No İsim ve izahat
1- Kurt Beyoğlu Mehmet Bey. 1097 tarihli, Mehmet.4 devridir. Tarihi bir sülaleye mensup olması, mezar taşı kavuk tipi yazı bakımından önemlidir.
2- Çelik Paşa oğlu İbrahim Paşa: Mezar taşı 1230 tarihlidir. Mamut.2 devri ricalindedir. Tarihi bir sülaleye mensup olması, mezar taşı, kavuk tipi bakımından önemlidir.
3- Ayaşlı Şakir. İkinci Abdülhamit devrinde sofiyane şiirleriyle tanınmış, şahsiyetine ve şiirlerine kıymet verilmiş bir şairdir.
4- Çelik Mehmet Paşa.1179 tarihinde vefat etmiştir. Abdülhamit.I devri vüzerasındandır Polat Paşanın oğludur.
5- Süleyman Paşa. 1189 tarihinde vefat etmiştir. Abdülhamit.I devri riOsmanlı vak’anüvis tarihlerinde adı geçer.
6- Bekir Paşa. 1162 de vefat etmiştir. I devrinde yaşamıştır.
7- İbrahim Paşa Kethüdası. Ömer ağa 1228 Ahmet.3 devrinde yaşamıştır.
8- Veysel Karani evladından Mehmet 1234 tarihlidir. Mahmut.2 devrine aittir.
9- Konya Valilerinden Hasan Hakkı Paşanın ailesine ait iki kabir olup, tarihi Hasan Hakkı Paşa, Osmanlı tarihinde teceddütkar icraatı ile tanınmış bir zattır.
10- Kethüda Mehmet Paşa.1197 Abdülhamit I. Devrine aittir.
11- Çelik Paşa Oğlu Hüseyin Tarihi bir sülaleye mensup olmakla beraber mezar taşındaki yazı ve serpuş tipi itibariyle önemli olup 1231 tarihli Mahmut.2 zamanına aittir.
12 Çelik Paşa Oğlu Hüseyin Bey. Tarihi bir sülaleye mensup olmakla beraber mezar taşındaki yazı ve serpuş tipi itibariyle önemli olup 1231 tarihli Mahmut.2 zamanına aittir.
13 İsmail Hakkı Mahdumu Ali Haydar. 1295 tarihlidir. Abdülhamit.2 devrine ait.
14 Osman Paşa zevcesi.1314 tarihli.
15 Abdülhamit.2 devrine aittir. Konya’da redif fırkası Kumandanlığında bulunan bu zatın sülalesine ait mezar taşları devrinin sanatı bakımından güzel eserlerdir.
16 Konya naibi validesi Emine hanım.1146 tarihlidir. Osman salis devrine aittir. Yazısı taliktır.
17 Konya naibi Ahmet Arif.
18 İsmail Ağa.1123 tarihlidir.
19 Kitabesiz iki lahit bu mermer lahitler Osmanlı tarihindeki Lale devrine aidiyeti üzerinde bulunan Lale motifleri ile anlaşılmaktadır.
20 Tavaslı Hacı Cafer.
21 Müderrisinden Kâşif.
22 Müderrisinden Mustafa
23 Müderrisinden Hacı Halis
24 Müderrisinden Hacı Hafız
25 Müderrisinden Karapınarlı Musa
26 Müderrisinden Gilisralı Osman Şükrü
27 Mîr İbrahim.Mezar 1128 tarihli ve Ahmet.3 devrine aittir.
28 Seyid Ali. 1230 tarihlidir. Mahmut.2 zamanına aittir.
29 Sahibi Ata mütevellisi Süleyman.Sahibi Ata.
30 Yazısız bir mezar taşı üzerinde mermer kavuk.Fatih oğul ve torunu devrindeki tipten olması bakımından değerli görülmüştür.
31 Naip Abdurrahman.1307 tarihlidir.
32 Dar-üş-şurayı askeri müftüsü Seyit Mehmet.
33 Nakip Başçavuşu Niğdeli Hafız Mehmet.1224 tarihli Mahmut.2 devridir.
34 Konya Valilerinden Abdi Paşanın Mehterbaşısı.1217 tarihli ve Selim.3 devrine aittir.Teşkilat bakımından kıymetli görülmüştür.
35 Müderristen Akşehirli Hamdi.
36 Konya Valilerinden Mahmut Paşazade Abdullah Beyoğlu Abdi Bey.1278 tarihli,Abdülaziz devrine aittir.
37 Hacı Musa.1163 tarihli ve Mahmut.1 devridir.
38 Kuzzattan Osman zade Halil.1217 tarihli ve Selim.3 devrine ait.
39 Hacı Ahmet.
40 Seyit Mehmet oğlu Seyit Abdurrahman.
41 Şerefettin camii müezzini Hafız Mehmet
42 Şerefettin camii müezzini Hafız Mustafa
43 Bektaşi babalarından ceviz imamı zade Mustafa Hıfzı.(Taşı ailesi tarafından kaldırılmıştır.)
44 Buharalı Hoca Kasım.
45 Çelebi kethüdası Hızır.
46 Konya ihsaiyet Müdürü validesi.
47 Karaman Beyler beyisi kethüda Mehmet Paşa çuhadarı Ali Ağa.
48 Zıvarıklı Hacı Mehmet
49 Kafalı zade Hacı Süleyman.
50 Konya Müftüsü Mehmet Sait.
51 İdris.
52 Müftü Hüseyin Feyzi.
53 Mesalih-i cariye katibi.1318 tarihlidir. Abdülhamit.2 zamanıdır.
54 Ahmet Dede.1281 tarihlidir.
55 Hacı Halil oğlu Hüseyin.
56 Damadı Hasan.
57 Gözlülü Hacı Halil oğlu Hüseyin mahdumu Mehmet.Bu 59,60,61 numarada adı geçenler Konyada Karamanoğlu devrine ait eserlerden Kadı Mürsel camiini müceddeden tamir eden sahibi hayır bir ailedir.
58 Mireli Süleyman.
59 Unkapanı Medresesi müderrisi Hadimi zade Mehmet.
60 ve 64 numaralı mezar taşları memlekette bulunan medrese adlarını tespit etmesi bakımından önemlidir.
61 Hacı Himmet.1279 tarihli.Abdülaziz devridir.Ehli tarikata mahsus bir kavuk tipi taşıması bakımından önemlidir.
62 Topçu zade İsmail Hakkı.
63 Elhaç Hasan.
64 Şems dedesi Hasan Dede
65 Şems dedesi Rıza Dede
66 Şems dedesi Ahmet Dede
67 Şems dedesi Ahmet Dede: Kızı Ayşe Sıddıka 1287 tarihli
68 Şems dedesi Ahmet Dede:Oğlu Ahmet Kudretullah.1287 tarihli
69 Şems dedesi Ahmet şükrü halilesi Hatice Hanım.
70 Şems dedesi Sahibi Ata vakfı mütevellisi 1271 tarihli.
71 Şems türbedarı Ahmet Dede kızı
72 Şems türbe ve zaviyedarı Hacı Rıza dede kardeşi Mahmut Salahattin.
73 Şems dedesi Hacı Ahmet oğlu Salahattin.
74 Şems dedesi Ahmet Şükrü kızı Raziye
75 Seyit Harun veli sülalesinden Ragıp.
76 Şems dedesi Hacı Ahmet oğlu Arif Haremi Aliye.
77 Şems dedesi Hacı Ahmet oğlu Arif.
78 Şems dedesi Hacı Ahmet Efendi torunu Nuri. (68ilâ 83 numarada kayıtlı zevat tasavvuf tarihi ve bilhassa Şems dergâhı tarihçesi için vesika mahiyetinde görülmüş olduğu için muhafazası istenmiştir.)
79 İstinaf ceza dairesi reisi Hüseyin Hüsnü. Teşkilat yazı ve serpuş bakımından.
80 876 tarihli mezar taşı bu taş yerinden sökülürken kırılmıştır.
Şems türbesi haziresindeki, muhtelif bakımdan muhafazası gerekli görülmüş mezar taşlarının üzerlerine, heyetimizce numara konulduğu zaman not edilen mezar taşları, yukarıda numara ve isim sırası ile ve iki sınıf üzerine arz olundu. Sonradan vilayetin sözlü emirleriyle, bunlara ait kitabelerin suretleri ve haklarında mufassalan izahat verilmesi talep buyurulması üzerine, bu emri ifa etmek için mezkûr mezarlığa giden heyetimiz, 12.8.1944 tarihli yazımızda arz edildiği veçhile, mezarlığın tesviyei turabiyesine başlanmış ve bu mezar taşları sökülerek, üst üste konulmuştur.Bazıları kırılmış ve bazılarının sahipleri tarafından başka mezarlıklara kaldırılmış oldukları öğrenilmiş bulunduğundan, bunların tamamına ait mufassal bir defterin tanzimine imkan bulunamamıştır.
Yerlerinde veya yığınları arasında bulunabilen 43 mezar kitabesi ile 20 adet mezar taşını gösterir fotoğraf ekli olarak saygılarımızla sunulmuştur.
21/8/1944
| Müze Müdürü | Milli Kütüphane Müdürü | Lise Tarih Öğretmeni |
| Zeki Oral | Mesut Koman | Nail Gökbudak |
Yukarda görülen raporlardan anlaşıldığı kadarıyla, bir küçük tali yol uğrunu tarihi kültür mirasımız Şems Mezarlığı yok edilmiştir. Mezarlığın kaldırılma sürecinde bazı bürokratlar, bildiği doğruları çekinmeden ifade etmişlerdir. Buna rağmen mezarlık yine yıktırılmıştır. Yıkım esnasında duyarlı davranılmamış bazı mezar taşları kırılmıştır.
Mezar taşları müzeye kaldırıldığında ise envanterleme çalışması yapılmadığından zaman içerisinde baş ve ayak taşları karışmıştır.
Dileğimiz bundan sonra ülkemizin tapu senetleri olan mezarlıklarımız bu şekilde bir durumla karşılaşmaz.
Array
#Naci BAKIRCI