Bir Dinî Grup Olarak Mevleviler, Sosyolojik Bir Araştırma: Konya Örneği
Doktora Tezi, Isparta, 2019
İbrahim KAYGUSUZ
ÖZET
Bu doktora tez çalışmasının konusu, Mevlevilerdir. Bu tezin amacı, Mevlevi dinî grubunun yapısını, ortaya çıkış sürecini ve mevcut durumunu din-toplum ilişkileri bağlamında anlamaya çalışmaktır. Tezin amacı, Cumhuriyet’le birlikte yok olma sürecine giren Mevleviliğin, 2000’li yıllardan itibaren Mevlâna ve Sema ritüelinin popülerleşmesiyle birlikte gündeme gelmesinin sebeplerini ve grubun geldiği noktayı anlamaya çalışmaktır. Tez, 1990’lı yıllardan bu yana hakkında detaylı sosyolojik çalışma yapılmayan Mevleviliğin güncel yapısını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Bu çalışma, ortaya çıktığı tarihten bu yana Mevlevilik hareketinin merkezi olan Konya’daki üç lokal grubu kapsamaktadır. Gruplar, gelenekten gelme, sivil inisiyatif ile ortaya çıkma ve resmî olma gibi ayrı özelliklere sahiptir. Bunlardan birincisi, Mevlâna’nın torunları olan Çelebilerin grubudur. İkincisi, sivil bir inisiyatifle ortaya çıkan, Hakkı Özsoy grubudur. Üçüncüsü ise Konya Türk Tasavvuf Müziği Topluluğu’dur. Araştırma sahasına, bu üç gruba ek olarak İstanbul’daki bazı kişi ve gruplar da dâhil edilmiştir.
Bu tezde nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Gruplar, gruplara ait mekânlar, faaliyetler ve ritüeller, katılımcı gözlem tekniği ile gözlemlenmiştir. Grupların üyeleri il e çok sayıda görüşmeler yapılmış, faaliyetlerine iştirak edilmiş ve her kademedeki (postnişin, semazen, müntesip vb.) üyelerle derinlemesine mülakatlar gerçekleştirilmiştir.
Tezde ortaya çıkan sonuç, Mevlevi dinî grubunun sanayileşme, sekülerleşme ve çoğulculuk süreçlerinden etkilenerek kurumsallıktan bireyselleşmeye doğru evrildiğidir. Mevlevi dinî hareketi, özellikle modernleştirmenin siyasal etkilerine çok yoğun biçimde maruz kalmıştır. 1925 yılında çıkarılan bir kanun, Mevleviliği diğer tarikatlardan daha büyük bir tarihsel kırılmaya uğratmıştır. Tarihsel gücünü ve merkezî otoritesini kaybeden Mevlevilik, bugün küçük gruplar hâlinde ve yeni bir form içinde varlığını devam ettirmeye çalışmaktadır. Mevleviler ise çoğulculuğun ve öznel din algısının etkisi ile daha esnek davranış kalıpları sergilemektedir.
Anahtar Kavramlar: Toplum, kurumsallaşma, tasavvuf, tarikat, grup, dinî grup, Mevlevilik, modernleşme, sekülerleşme, çoğulculuk.
ÖZ
Bu doktora tezinin konusu dini bir grup olarak Mevlevilerdir (Sosyolojik bir araştırma: Konya)
Bu tezin amacı, hem Mevlevi tarikatının yapısını, ortaya çıkış sürecini ve mevcut durumunu din-toplum ilişkisi açısından anlamak hem de Mevleviliğin bir dağılma süreci ile karşı karşıya kalmasının nedenini anlamaya çalışmaktır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanı, 2000’li yıllardan itibaren Mevlana ve Sema ritüelinin yaygınlaşmasıyla gündeme gelmiştir. Ayrıca tez, 1990’lardan bu yana ayrıntılı olarak çalışılmayan “Mevlevi” kavramının mevcut yapısını anlamayı ve ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Mevlevilik akımının ortaya çıkışından bu yana merkezi olan Konya’daki üç yerel grup çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır. Grupların bir gelenekten gelme, sivil inisiyatifle ortaya çıkma ve resmi olma gibi belirgin özellikleri vardır. Bunlardan ilki Mevlâna’nın soyundan gelen Çelebîler adlı gruptur. İkincisi ise sivil bir inisiyatifle ortaya çıkan “Hakkı Özsoy grubu”dur. Üçüncüsü “Konya Türk Tasavvuf Müziği topluluğu”dur. Bu üç grubun yanı sıra İstanbul’daki bazı kişi ve gruplar da araştırmaya dahil edilmiştir.
Bu tezde nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Grupların yerleri, etkinlikleri ve ritüelleri katılımcı gözlem tekniği ile gözlemlenmiştir. Grup üyeleri ile çok sayıda görüşme yapılmış, etkinliklerine katılım sağlanmış ve her düzeyde (postnişin, takipçi vb.) derinlemesine görüşmeler yapılmıştır.
Tezin sonucu olarak Mevlevilik, sanayileşme, sekülerleşme ve çoğullaşma süreçlerinin etkisiyle kurumsallaşmadan bireyselleşmeye doğru evrilmiştir. Mevlevi dini hareketi özellikle modernleşmenin siyasi etkileriyle derinden karşı karşıya kalmıştır. 1925 yılında çıkarılan bir kanunla “Mevlevi” kavramı diğer mezheplere göre daha büyük bir tarihsel kırılmaya maruz kalmıştır. Tarihsel gücünü ve merkezi otoritesini kaybetmiş olan Mevlevi, günümüzde küçük gruplar halinde ve yeni bir formda varlığını sürdürmekte, çoğulculuğun ve öznel din anlayışının etkisiyle Mevleviler daha esnek davranış kalıpları sergilemektedir.
Anahtar Kelimeler : Toplum, kurumsallaşma, tasavvuf, mezhep, grup, dini grup, Mevlevi, modernleşme, sekülerleşme, çoğullaşma.
İÇİNDEKİLER
DOKTORA TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI
YEMİN METNİ
ÖZET
ÖZ
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ
GİRİŞ
BİRİNCİ BÖLÜM İSLAMİ PRATİKLERİN KURUMSALLAŞMASINDA TARİKATLARIN ROLÜ
- KURUMSALLAŞMA OLGUSUNUN TEORİK TEMELLERİ
1.1. Gündelik Yaşam, Toplumsal Gerçeklik
1.2. Dışsallaşma, Nesnelleşme ve İçselleştirme
1.3. Toplumsal Yapı ve Kültür
1.4. Mutatlaştırma, Kurumsallaşma ve Yasallaştırma
- DİNÎ PRATİKLERİN KURUMSALLAŞMASI
2.1. Din olgusu
2.2. Dinî Pratikler
2.3. Din, Yasallaştırma ve Kurumsallaşma
- İSLAMİ PRATİKLERİN KURUMSALLAŞMASI
3.1. İslam’da Kurumsallaşma
3.2. Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler
3.3. Tasavvuf Hareketlerinden Tarikat Kurumlarına Geçiş
3.4. Tarikatların Anadolu’ya Girişi
- MEVLEVİLİĞİN DOĞDUĞU SOSYAL, KÜLTÜREL VE SİYASİ ŞARTLAR
4.1. Moğol İstilası ve Anadolu’ya Göçler
4.2. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması
4.3. Anadolu Selçuklu Devleti, Sosyokültürel ve Siyasi Şartlar
4.4. Mevleviliğin Doğuşu
- MEVLEVİLİĞİN İLİŞKİLİ OLDUĞU TARİKATLAR
5.1. Yeseviyye
5.2. Kübreviyye
5.3. Ekberiyye
5.4. Melametiyye, Kalenderiyye
İKİNCİ BÖLÜM BİR DİN GRUBU OLARAK MEVLEVİLER VE MEVLEVİLİK TARİKATI
- TOPLUMSAL BİR GRUP OLARAK DİNÎ GRUPLAR VE KURUMSAL ÖZELLİKLERİ
1.1. Tabii Dinî Grup ve Dinden Doğan Gruplar
1.2. Dinî Gruplar Olarak Dinî Cemaatler
- MEVLEVİ DİNÎ GRUBU VE KURUMSAL ÖZELLİKLERİ
2.1. Mevleviliğin Düşünsel Lideri Mevlâna Celâleddin-i Rumi
2.1.1. Hayatı
2.1.2. İlmî ve Tasavvufi Şahsiyeti
2.1.3. Şems-i Tebrizî ve Mevlâna
2.1.4. Olgunluk Dönemi ve Mesnevi’nin Yazılışı
2.2. Mevlevilik
2.2.1. Asitaneler ve Mevlevihaneler
2.2.2. Matbah-ı Şerif
2.2.3. Ocak
2.2.4. Mesnevihanlık
2.2.5. Sema
2.2.6. Musiki
- MEVLEVİLİĞİN KURUMSALLAŞTIRDIĞI PRATİKLER
3.1. Ayin-i Şerif (Mevlevi Mukabelesi)
3.2. Kıyafetler
3.3. Nevniyaz
3.4. Sikke Tekbirleme
3.5. Nezaket, Zarafet
3.6. Görüşmek, Secde-i Şükür, Secde-i Niyaz
3.7. Baş Kesme, Ayak Mühürleme
3.8. Gülbank
3.9. Türbe Ziyareti
- MEVLEVİLİĞİN KURUMSALLAŞMASI
4.1. Bir Otorite Tipi Olarak Mürşit: Mevlâna Celâleddin-i Rumi
4.2. Mevleviliğin Kurucu Aktörleri
4.2.1. Çelebi Hüsameddin
4.2.2. Sultan Veled
4.2.3. Ulu Arif Çelebi
4.3. Kurumsallaşmanın Göstergeleri: Semboller, Ritüeller
4.4. Otorite ve Çelebilik Kurumu
4.5. Sertarik, Şeyh
4.6. İş bölümü, Hiyerarşi ve Roller.
- OSMANLI DEVLETİ VE MEVLEVİLİK
- CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE MEVLEVİLİK
6.1. Tekaya ve Zevaya Kanunu
6.2. Bir Dönüm Noktası Olarak 1942 Tarihi ve Mevleviliğin Yeniden Görünür Duruma Gelmesi
6.3. Semanın Popülerleşmesi ve 2007 Mevlâna’yı Anma Yılı
III. BÖLÜM GÜNÜMÜZ MEVLEVİLİĞİ ÜZERİNDEN BİR UYGULAMA
- ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
1.1.Araştırmanın Konusu
1.2.Araştırmanın Amacı ve Önemi
1.3. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırları
1.4.Araştırmanın Problemi
1.5.Araştırmanın Yöntemi ve Deseni
1.6. Veri Toplama Teknikleri
1.7. Katılımcıların Özellikleri
- MEVLEVİ GRUPLAR VE KURUMSALLAŞMALAR
2.1. Merkez Dergâh ve Resmî Kurumlar
2.1.1. Mevlâna Dergâhı’nın Pozisyonu
2.1.2. Resmî Kurumsallaşmalar
2.1.3. Mevlâna Araştırmaları Enstitüsü
2.2. Konya Mevlevi Grupları
2.2.1. Konya Türk Tasavvuf Müziği Topluluğu
2.2.2. Uluslararası Mevlâna Vakfı
2.2.3. Dünya Mevlana Sağlık ve Eğitim Vakfı, Mevlevi-Der
2.3. Konya Dışındaki Mevleviler
2.3.1. İstanbul Mevlevileri ve Faaliyetleri
2.3.2. Diğer Mevleviler ve Faaliyetleri
2.4. Güncel Mesnevi Okumaları
3.MODERNLEŞME, ÇOĞULCULUK VE DİNİN KURUMSALLIKTAN BİREYSELLİĞE DÖNÜŞÜMÜ
3.1.İşlevleri Açısından Dinî Gruplar
3.2. Modernleşme, Toplumsal Yaşamın Çoğulculuğu ve Dinin Bireyselleşmesi
4. KATILIMCILARIN GÜNÜMÜZ MEVLEVİLİĞİNE YÖNELİK GÖRÜŞLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
4.1. Mevlevilikte Yaşanan Yapısal Değişimler ve Grubun Yeni Formu
4.2. Popüler Mevleviliği Üreten Temel Dinamikler
4.3. Mevleviliğin Görünen Yüzü: Şeb-i Arus Törenleri
4.4. Küresel Talepler veya İç Dinamikler
4.5. Ulusal Kültür Sermayesi ve Reklam Malzemesi Olarak Mevlâna ve Sema
4.6. Günümüz Makam Çelebiliği, Merkezî ve Adem-i Merkezî Otorite
4.7. Güncel Mevlevilikte Postnişinlik Kurumu, Grupsal Hiyerarşi ve İş Bölümü
4.8. Çağdaş Mevleviliğin Tesir Sahası ve Müntesip Sayısı
4.9. Yaşayan Mevlevi Gruplarda Koordinasyon Birliği
4.10. Mevlâna’nın Hümanizmle İlişkilendirilmesi
4.11. Kurumsallaşan Mevleviliğin Bugüne Taşıdığı Pratikler (Adap ve Erkân)
SONUÇ
KAYNAKLAR
EKLER
ÖZ GEÇMİŞ
ÖN SÖZ
Bu tezin konusu Mevlevi din î grubudur. Bir sosyal olgu olarak Mevlevilik, büyük İslam düşünürü ve şairi Mevlâna Celâleddin-i Rumi’ye nisbet edilerek kurulan bir tarikatın adıdır. Tarihî bir şahsiyet olan Mevlâna, bugüne kadar birçok araştırmanın konusu olmuştur. Yaşadığımız coğrafyanın önemli kültürel miraslarından olan ve toplumsal hayatımızı birçok yönden etkileyerek din, sanat, estetik, musiki, mimari vb. alanlarda önemli izler bırakan Mevlevilik tarikatı ise Mevlâna kadar olmasa da birçok araştırmanın konusu olmuştur.
Bu tez çalışmasında, İslami pratiklerin kurumsallaşması, tarikatlar ve Mevlevilik ilişkisi anlaşılmaya çalışılmıştır. Tezde, önce kurumsallaşma olgusunun teorik temelleri ve dindeki kurumsallaşma üzerinde durulmuş, daha sonra toplumsal dünyada sanayileşme ile birlikte yaşanan kurumsal dinden öznelleşen din algılarına doğru geçiş süreci anlaşılmaya çalışılmıştır. Tezde bu geçiş süreci Mevlevi dinî grubu özelinde ve modernite, sekülerleşme, çoğulculuk vb. kavramlar temelinde analiz edilmeye çalışılmıştır.
Peter L. Berger ve Thomas Luckmann’ın din sosyolojisi kapsamında değerlendirilebilecek teorik çalışmaları teze önemli düzeyde katkılar sağlamıştır. Bu düşünürlerin kurumsallaşmanın teorik temellerine din bağlamında getirdikleri teorik açılımlar ve bireyselleşmeye doğru evrilerek öznelleşen yeni din algısının toplumsal yansımaları konusunda sundukları teorik çerçeveler, çalışmamızın temel referansları olmuştur. Bu yeni durumun Mevlevilik din î kurumu üzerindeki etkilerini anlamak için bu sosyologların Gerçekliğin Sosyal İnşası Bir Bilgi Sosyolojisi İncelemesi, Kutsal Şemsiye Dinin Sosyolojik Teorisinin Ana Unsurları, Modernite Çoğulculuk ve Anlam Krizi Modern İnsanın Yönelimi, Görünmeyen Din Modern Toplumda Din Problemi vb. çalışmaları bize önemli düzeyde perspektifler sunmuştur.
Öte yandan tezin sosyolojik bağlamının şekillenmesinde Anthony Giddens’ın, Toplumun Kuruluşu çalışması ile Metin Özkul’un Kurumlar Sosyolojisi adlı çalışması tezin teorik çerçevesinin şekillenmesinde önemli ve farklı bakış açıları sunmuştur.
Tezde, İslami pratiklerin kurumsallaşması bağlamında tasavvuf ve tarikat hareketlerinin ortaya çıkışı, bu hareketlerin Anadolu’ya girişi ve Mevleviliği ortaya çıkaran toplumsal ve kültürel şartlar ele alınmaya çalışılmıştır. Çalışmada, Osmanlı Dönemi Mevleviliği, Cumhuriyet’e geçiş süreci, tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla birlikte Mevleviliğin yaşadığı büyük travma ve bugüne geliş süreci, belli bir sistem içinde verilmeye çalışılmıştır.
Literatür taramasının da yardımıyla teorik temelleri çözümlenmeye çalışılan bu din î grup çalışmasında asıl amaç, hareketi tarihsel arka planı ile birlikte anlaşılır kılmaktır. Bunun için yaşayan Mevlevi gruplarla ilgili sahada katılımcı gözlem ve derinlemesine mülakatlar yoluyla veriler toplanmış ve elde edilen bu veriler nitel yöntem çerçevesinde analiz edilerek sunulmaya çalışılmıştır.
Tezin konusunun seçiminden sahadaki grupların tespitine ve derinlemesine mülakatların içeriğine kadar her aşamada konu ile ilgili tecrübelerini esirgemeyen ve tezimin de ilk danışmanlığını yapan Prof. Dr. Hüseyin Bal Hoca’ma özellikle teşekkür etmek istiyorum.
Acemiliklerime ve gecikmelerime katlanarak bana sabrı öğ reten, her aşamada ufuk açıcı teklifleriyle beni yönlendiren, açmazlar karşısında çıkış noktaları göstererek sosyal bilim çalışmalarının inceliklerini öğreten, tez danışmanım Prof. Dr. Metin Özkul’a ne kadar teşekkür etsem azdır.
Öte yandan tezin tüm süreçlerinde yol gösterici ve yönlendirici tavırlarıyla doğru bilgiler elde etmeme katkı sağlayan Prof. Dr. Kâmil Kaya. Prof. Dr. Ümit Akca ve Doç. Dr. Osman Özkul Hocalarıma ayrıca en kalbi teşekkürlerimi iletmek istiyorum.
Son olarak tez yazım sürecinde bana sabırla katlanan başta eşime ve çocuklarıma da çok teşekkür ediyorum.
GİRİŞ
Bireyler, toplumsal ilişkilerini kurumsal yapılar içinde devam ettirmektedir. Kurumsallaşma, gündelik yaşamda ve toplumsal gerçeklik içinde bir süreçle birlikte ortaya çıkmaktadır. Peter L. Berger ve Thomas Luckman’a göre bu sürecin anlaşılmasında dışsallaşma, nesnelleşme, içselleştirme, mutatlaştırma ve meşrulaştırma (yasallaştırma) kavramlarının önemli düzeyde katkıları bulunmaktadır.
Dindeki kurumsallaşma sürecinin İslam özelinde anlaşılmasında dinî gruplar önemli düzeyde veriler sağlamaktadır. Özellikle İslami pratikleri kurumsallaştıran din î gruplar, bireysel eylemleri kontrol eden ve toplumsal düzeni sağlayan temel dinamikler olarak süreci anlamamıza katkı sağlamaktadır.
İslam tarihinde züht ve tasavvuf hareketleri, hicri dördüncü yüzyıldan sonra tarikat şeklinde kurumsallaşmaya başlamıştır. İslam coğrafyasının her tarafında faaliyet gösteren bu tarikatlar, yaşanan bir dizi tarihsel ve toplumsal olaylar sonunda Anadolu’da yayılmaya başlamış ve takva, sabır, dürüstlük, merhamet, yardımlaşma, alçakgönüllülük vb. birçok İslami değeri hem insan davranışı olarak hem de ortalama Müslüman davranışı olarak pratikleştirmiştir.
13. yüzyıla kadar devam eden dinî ve tasavvufi birikimlerin üzerine kurulan Mevlevilik tarikatı, İslami pratiklerin kurumsallaşmasında önemli düzeyde rol oynamıştır. Dünyanın birçok coğrafyasına yayılan Mevlevilik, İslami pratikler/tarikat pratiği (adap ve erkân) yönünden çok zengin bir tarikattır. Bu tarikat diğerlerinden farklı olarak özellikle sema ve musikiyi sistemleştirerek kendisi ile özdeşleştirmiştir.
Günümüz Mevleviliği, tarihsel gücünü kaybettiği hâlde kurumsallaştırdığı birçok tarikat pratiğini yaşatmaya devam etmektedir. Mevlâna Celâleddin-i Rumi’nin küresel bir üne kavuşması ve sema ritüelinin popüler olması, Mevlevi din î grubunu tekrar gündeme getirmiştir. Fakat “Mevlâna ve sema”nın güçlü görüntüsü ile Mevleviliğin gerçek toplumsal tabanı/gücü arasında bir çelişki olup olmadığı sosyolojik bağlamda çözülmesi gereken bir problem olarak görülmektedir.
Araştırmanın çalışma sahası Mevlâna Celâleddin-i Rumi’nin hayatını geçirdiği ve türbesinin bulunduğu Konya şehridir. Mevlâna’ya nisbet edilerek kurulan Mevlevilik tarikatı, yüzyıllarca bu şehirden idare edilmiştir. Konya, günümüzde de Mevlevilerin en çok yaşadığı şehir olarak görünmektedir. Konya’da yaşayan Mevleviler ve Mevlevi gruplar bu tez çalışmasının konusu olmuştur.
Araştırma sürecinde tezin teorik çerçevesi şekillendirilirken Mevlâna’nın temel eserleri, Mevleviliğin kuruluş süreci ile ilgili en doğru bilgileri veren Sultan Veled’in eserleri, Feridun bin Ahmet’in “Sipehsalar Risalesi”, Ahmet Eflâki’nin “Menakıbu’l-Arifin” adlı eseri ve Abdülbaki Gölpınarlı’nın “Mevlâna’dan Sonra Mevlevilik” çalışması en çok başvurulan kaynaklar olmuştur.
Çalışmanın alana ait bilgileri, nitel yöntemin etnografi desenine uygun şekilde ve yapılandırılmamış (informel) görüşmeler yoluyla elde edildi. Sahada Mevlevilerle görüşüldü; postnişin, semazen ve mürit düzeyinde toplamda on beş Mevlevi ile derinlemesine mülakatlar gerçekleştirilmiştir.
Yakın dönemde dinî hareketler üzerinde birçok sosyal bilim çalışması yapıldığı hâlde Mevlevi din î grubu ile ilgili sınırlı sayıda çalışma yapılmıştır. 1990’lı yıllarda Konya dışında lokal bir Mevlevi grup üzerine yapılan sosyolojik bir incelemeden* sonra bu din î grubun güncel durumunu sosyolojik perspektifle ele alan herhangi bir çalışma yok gibidir. Mevlâna ve semanın 2000’li yıllardan sonra popüler olması Mevleviliği daha da önemli hâle getirmiştir. Çalışma, bu noktadaki eksikleri doldurma ve literatüre katkı yapma amacı taşımaktadır.
* Gülay Cezayirli tarafından 1996 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı’nda yapılan bu yayınlanmamış doktora tezinin adı: “Ankara’da Bir Mevlevi Topluluğu-Din Sosyolojisi Açısından Bir İnceleme”dir.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, kurumsallaşma olgusunun teorik temelleri, mezhep, tasavvuf ve tarikat kavramları çerçevesinde İslami pratiklerin kurumsallaşması anlaşılmaya çalışıldı. Çalışmanın ikinci bölümünde bir dinî grup olarak Mevleviliğin teorik temelleri, kurumsal özellikleri, kurumsallaştırdığı pratikler ve tarihsel süreci ele alındı. Çalışmanın üçüncü bölümü olan uygulama kısmında ise önce çalışmanın yöntemi ve sahanın özellikleri ile ilgili bilgiler verildi, sonra katılımcıların günümüz Mevleviliği ile ilgili görüşleri değerlendirilerek analiz edilmeye çalışılmıştır.
#İbrahim KAYGUSUZ