Gönül Sahibi Bir Dost Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî
Ahmet ÖGKE
“Gönlün varsa eğer, yürü, gönül sâhibi bir dost ara!”
(Mevlânâ, Mesnevî, VI/238)
Gönül
Farsça dil, derûn; Arapça kalb, hâtır; Türkçe yürek kelimeleriyle ifâde edilmeye çalışılan gönül, Türk Tasavvuf edebiyâtının ürünü olan eserler incelendiğinde, salt dînî literatürdeki kalb vb. kavramlarla bire bir eş anlamlı olarak kullanılmadığı açığa çıkmaktadır. Türk Tasavvuf Edebiyâtında gönül, bizzat “tasavvuf”u, gönül ehli “sûfîler”i ve gönülsâhibi de “velîler”i ifâde etmek üzere kullanılmıştır. Dînî ve tasavvufî bağlamda bilgi, duygu, düşünce ve ilhâmın kaynağı ve aracı olan gönül, insanları birbirinden ayıran entemel özelliktir. Akıl, insanı başka varlıklardan ayırırken; gönül ise ilâhî varlık karşısında insanların derecelerini belirleyen yegâne unsurdur. Yüce Allah”ın teşrîî (dîne âit) vetekvînî (varoluşa ve yaratılışa âit) âyetlerinin (işâretlerinin) en iyi biçimde anlaşılıp kavrandığı yer, gönüldür. (Geniş bilgi için bk.: Cemal Kurnaz, “Gönül”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.14, ss. 150-152; Süleyman Uludağ, “Kalb”, DİA, c. 24, ss. 229-232)
Bu kısa tariften sonra, Hz. Mevlânâ”nın gönle yüklediği engin anlam yelpâzesinden birkaç örnek sunmaya çalışacağız.
Gönül Sâhibi Bir Dost Aramak
“Şehir ve köye sâhip olan, cisimlerin (toprakların) pâdişâhıdır; gönül sâhibi ise gönüllerin sultânıdır” der, Mevlânâ. Onlar, herkesin gönüllerine hâkimdirler. (I/134) Gönül sâhibi, gönül güzelliğine sâhip olandır. Gönül güzelliği bâkîdir; gönül sâhibi de gönül güzelliği arayanlara, onu ölümsüzlük suyu (âb-ı hayat) gibi sunmakta olan bir sâkîdir.(II/55) Onun nefesi, bereketin habercisi Nisan yağmurlarını getiren bahar yeli gibidir.Canda ve gönülde, bu nefes yüzünden yüzlerce güzellikler biter. Onların nefesleri, tâlihli kişilere bahar yağmurlarının ağaca yaptığı tesiri yapar. (I/163)
Hz. Mevlânâ der ki: “Erler sohbeti, seni de erlerden eder. Katı bir taş ve mermer bile olsan, gönül sâhibine erişirsen cevher olursun.” (I/57) Mevlânâ”ya göre “gönlü aydın bir ere kul olmak, pâdişahların başına taç olmaktan daha iyidir.” (III/51) Çünkü onlar, Allah”a vuslatı gerçekleştirmiş erenlerdir; dolayısıyla Allah”ın emir ve sakındırmalarındaki hikmetler, gerçek anlamıyla ancak onlardan öğrenilebilir: “Tanrı emrini, Tanrı”ya ulaşmış birisinden sor, öğren! Her gönül, Tanrı emrini anlayamaz.” (I/178) İşte gönül sâhibi olanların gönül mescidlerinde sadece Allah vardır; başka bir şey yoktur. (II/238)
Allah yolunun, Allah durağının bilgisini, ancak gönül sâhibi, yâhut da gönül sâhibinin gönlü bilir. (IV/124) Gönül sâhibi, gönle vâsıtasız, doğrudan bakan bir hekime benzer; nabız atışı, beniz solukluğu gibi belirtilere ihtiyâcı yoktur onun. Zira ona ululuk nûrunun ışığı ilham vermektedir.(III/219) Bu sebeple gönül sâhibi, kaskatı gönülleri, elinde bir mum gibi yumuşatıverir; gönülden geçenlere bakarak da kâh “şu ayıp”, kâh “bu iyidir” damgasını vurur durur. Mumundaki mühür, bir yüzüğe alâmettir, onu hatırlatır; ya asıl o yüzükteki nakış kimin alâmetidir, kimi hatırlatmaktadır? Hakîkî dostu, dostlar dostunu.. (II/101) Onun içindir ki, gönül sâhiplerinin huzûrunda gönülleri korumak lâzımdır. Çünkü gönül ehlinin yanında edeb, bâtınî bir iştir, gönle âittir. Zira onlar, gönüllerden geçen gizli şeyleri bilip anlar. (II/247) Yâni âlimin yanında dilini, ârifin yanında gönlünü tutacaksın..
Gönül sâhibi, hakîkat ve mârifet parıltılarına alışıktır; kesintisiz ve aracısız bağlantısı vardır. Gerçekte o, âlemin gönlüdür. Çünkü ten/beden gibi olan bu âleme feyz, bu gönül vâsıtasıyla gelir. Gönül olmasa ten; konuşmayı, düşünmeyi ve araştırmayı ne bilir? (II/64) Gönül sâhibi, altı yüzlü bir aynadır. Tanrı, altı cihette de o aynadan nazar eder durur. Altı yönde bulunan, bu cihetlerden kurtulamayan, dünyâya batmış kişiye Allah, o gönül sâhibi vâsıta olmadıkça nazar etmez. (V/73-74)
Göz Nûru – Gönül Nûru / Göz Aydınlığı – Gönül Aydınlığı : Hakîkati ve Dostu Gösterir
Hz. Mevlânâ, “Bir gönülde gönül nûru olmadı mı, o gönül, gönül değildir” (V/236) der. Göz; görünür dünyâdaki cisimleri ve onların renklerini, ancak güneşin, ayın ya da yıldızların ışığı sâyesinde görebilir; gözün nûru onlardan gelir, göz aydınlığı onlarla gerçekleşir. Fakat görünmeyen iç âlemdeki renkleri ise, ancak ilâhî nurların yansımasıyla, gönül gözü açık/aydınlık olanlar görebilirler. Gönül gözleri açık olanların baş gözleri de ona benzer bir aydınlığa kavuşur. Zira göz nûru, gönüllerin nûrundan meydana gelir.Gönül nûrunun nûru da akıl ve duyu (his) nûrundan çok farklı ilâhî bir nurdur. Nur (ışık/aydınlık) yoksa, gözler kör (göremez) olur. (I/91; II/7; III/353) Işığa dayanamayan zavallı bu tür gözlerle çâresiz gönüllerin, güneşin nûruna da, güneşe de dayanacak güçleri yoktur. Bu çeşit gözler ve böyle gönüller, yarasaya benzerler. Yarasa güneşin ışığına ve ısısına tahammül edemez (I/291). Ama bir de kişinin bizzat gönlü, ışık yakmayı, şûlelenmeyi öğrenirse (çevresindekileri aydınlatma yeteneğini kazanmış gönül gözü açık biri olursa), o kişiyi artık güneş bile yakamaz. (I/241)
Gönül Gözü : Sadece Dostu Görür
Gönül, insan vücûdundaki diğer duyu organlarını, hep kendi istediği yöne doğru yönlendirir: Onu aşağıların aşağısına da düşürebilir; yücelerin yücesine de tırmandırabilir.Ancak gönül gözü açık olanlar, sadece yücelere, ötelerin ötesine, metafizik âlemlere, dostlar dostuna yükselirler. (I/285-286) “Kim can/gönül gözüyle görürse gözü, her şeyi apaçık görür. Canı/gönlü, halkın tevâtürüyle kanaat etmez; inancı, gönül gözünden kaynaklanır.” (VI/351)
İçi nefsânî istek ve heveslerle dolu kişinin gönül gözünde ise kıl bitmiş demektir, diyor Mevlânâ. Gönül gözünü kıldan ve hastalıktan, hevâ ve heves ateşinden ve dumanından arındırmayan kimse, dostu görebilmek şöyle dursun, onun köşkünü, izini bile göremez. Ancak bunlardan yüz çeviren kimsenin gönül gözü açılır ve her nereye dönerse dönsün, artık dostun yüzünden başka bir şey görmez olur. (I/112)
Gönül gözü kör olanlara, Hz. Mevlânâ”nın bir çift sözü vardır: “Dünyâya ve dünyâlıklara gönül vermeleri sebebiyle, dünyâ ehlinin gönül gözleri kördür; onlar, balçıkla bulanmış su içerler. Mâdem ki gizli bir âlemde ölümsüzlük suyun (âb-ı hayat) yok, öyleyse kara ve tuzlu suyu ver, kötülüğü al, bu âlemde!” (V/69)
Gönül Dili : Dostla Söyleştirir
Mevlânâ”ya göre, aynı dili konuşmak, yakınlık ve bağlılık göstergesidir. İnsan, dilini bilmediği kimselerle bir arada kalırsa, yabancılık hisseder, kendini hapse düşmüş bir tutsak gibi görür. Fakat dostluk, sadece aynı dili konuşmakla elde edilecek bir şey değildir. Yeryüzünde birbirlerinin dillerini bilmeyen nice insanlar vardır ki, birbirlerine dostturlar ve birbirlerini çok iyi anlarlar, anlaşırlar. Aynı dili konuşan, aynı memlekette yaşayan nice insanlar da vardır ki, birbirlerine yabancı gibidirler, geçinemezler, anlaşamazlar. Öyleyse, der Mevlânâ, mahremlik (tanışıklık/dostluk) dili bambaşka bir dildir ve gönül birliği, dil birliğinden daha iyidir. Çünkü gönülden sözsüz, işâretsiz, yazısız yüz binlerce tercüman zuhur eder. (I/97)
Gönül Aynası : Dost Orada Görünür
Kalplerini zikirle ve fikirle cilâlayıp parlatanlar, Cenâb-ı Hakk”ın tecellîlerini yansıtan hârika bir gönül aynasına sâhip olurlar. (I/253) Gönül aynasının bir cilâsı da sabırdır.Câhillerin eziyetlerine sabretmek, ehil olanların gönüllerine cilâdır. (VI/162) Herkes gönül aynasının temizliği, cilâsı ve parlaklığı oranında görünmeyeni görür. Kim gönlünü daha fazla cilâlarsa, daha fazla görür; ona daha çok sûretler görünür. (IV/234)
Fânî ve dünyevî sûretlerden/resimlerden geçip gönlünü arıtan kişi, gaybî görüntülere ayna olur. (I/252) Gönül aynası pırıl pırıl ve saf olmalıdır ki, orada çirkin surat, güzel surattan ayırt edilebilsin. (II/157) Der ki Mevlânâ: “Gönül aynası saf ve pak bir hâle gelince; sudan, topraktan başka sûretler görürsün: Nakşı (süsü) da müşâhede edersin, Nakkâşı (süsleyeni) da; devlet yaygısını da, onu döşeyeni de. (II/6)
Hz. Mevlânâ, nefsin her türlü çirkin ve kötü huylarından gönlü temizleyerek pırıl pırıl bir ayna gibi parlatmayı, Mesnevî”sinde, Çinli ressamlarla Rum (yâni Anadolulu) ressamların ressamlıkta iddiâya tutuşmaları hikâyesiyle çok güzel bir şekilde anlatır: Devrin hükümdârı, “hangisi daha üstün?” diye, bu iki ressam grubunu yarıştırmaya karar verir. Büyük bir salonun duvar süslemeleri yapılacaktır. Dikdörtgen bir salon, bir paravanla/perdeyle tam ortasından ikiye bölünür. Böylece birbirlerini etkileme ve kopya önlenmiş olacaktır. Çinli ressamlar, gerçekten çok mâhirdirler; görevlilerden istedikleri rengârenk boyaları kullanarak kendi duvarlarını hârika süslemelerle donatırlar. Anadolulu ressamlar ise, kendi duvarlarını iyice temizleyip, pürüzsüz bir hâle getirerek parlatmak ve cilâlamaktan başka bir iş yapmamaktadırlar. Öyle ki, yeryüzünün en parlak aynalarından daha parlak olmuştur, duvarları. Verilen süre dolunca, hükümdar ve jüri üyeleri, Çinli ressamların süslemeleri karşısında hayran kalırlar. Anadolulu ressamlar ise, aradaki paravanın/perdenin kaldırılmasını isterler. Ortaya çıkan manzara müthiştir: Çinlilerin yaptıkları hârikulâde güzellikteki resimler, daha parlak bir şekilde onların duvarlarına yansımaktadır. Üstelik resimler, bu yansıma sırasında daha bir derinlik, parıltı ve esrârengizlik kazanmıştır. Kazanan, Anadolulu ressamlardır. Hikâyeyi bu şekilde anlatan Mevlânâ, asıl söyleyeceğini sona saklamıştır: “İkiyüz çeşit renge boyanmaktansa, renksizlik daha iyidir. Ey oğul, Anadolulu ressamlar, gönüllerini adamakıllı cilâlayan, her türlü nefsânî istekten, hırstan, cimrilikten, kinden ve dünyevî kaygıdan gönüllerini arındıran sûfîlerdir. Gönül aynalarını cilâlayıp parlatanlar, ilâhî güzellikleri ve mânevî nimetleri, kolaylıkla ve zahmetsizce görüp elde edebilir hâle gelirler.” (I/277-279)
Gönül Kapısı / Penceresi : Dosta Açılır
Âriflerin gönülleri, Hakk”a açılan kapılar ve pencerelerdir. Ârif olmayanlara gönül,belki bir duvardır; ama âriflere kapı/penceredir; onlara taştır, ama âriflere inci. Onların ancak aynada görebildiği şeyleri, ârif olan kerpiç duvarda görür. Çünkü bu âlem henüz yokken, âriflerin canları, kerem denizinde yüzmekteydi. Bu tene düşmeden önce nice ömürler geçirdiler; ekmeden önce ne meyveler devşirdiler! (II/13-14)
Hak ile bâtılın birbirinden ayırt edilmesine yarayan aydınlık, gönülden gönüle açılmış olan pencerelerden sızan ışıklarla parıldar. (II/189) “Gönülden gönüle pencere olduğu muhakkaktır” der Mevlânâ. Zira iki gönül, iki ten/beden gibi birbirinden ayrı ve uzak kalamaz. İki kandilin yağ konan kapları birbirine bitişik değildir; ama ışıkları katışmış, birleşmiştir. Bir gönülden sevgi şimşeği çaktı mı, bil ki, o gönülde de sevgi vardır. Gönlünde Allah sevgisi arttı mı, şüphe yok ki, Allah seni seviyor, demektir. (III/359) Yâni gönül pencereni dosta açmayı başarmışsın, demektir.
Öyleyse, “hadi, Yûsuf”un geçeceği tarafa bir pencere aç da oraya otur, seyrine bak!Âşık olmak, o yana bir pencere açmaktır. Çünkü gönül, dostun cemâli ile aydınlanır. Şu halde dâimâ sevgilinin yüzüne bak! Gönüllere girmeye yol bul, başkalarını düşünmeyi bırak!” (VI/245)
Gönül Defteri : Dostun Takdîrini Bekleyen Tertemiz Bir Levha
Hz. Mevlânâ”ya göre, her sûfînin bir defteri vardır. Fakat sûfînin defteri, harflerin yazılmasından meydana gelen karalama defteri gibi değildir. O, ancak kar gibi bembeyaz ve tertemiz bir gönüldür. (II/13) Onda dostun yazdıklarından başka hiçbir şey yoktur; o, ona teslimdir.Hakkında ne yazacaksa, râzıdır. O defterde, dostun dışındakilerin (mâsivâ) çiziklerinden / nakış ve süslemelerden / resimlerden / karalamalardan eser yoktur; o, onların hepsini silip atmıştır, çoktan.
Gönül defterinin yaprakları, akıl cilâsıyla arındırılıp temizlenir. (IV/200) Mevlânâ der ki: “Beyaz bir kâğıda yazı yazarsan, o yazı, kâğıda bakar bakmaz okunur. Yazılı kâğıda bir yazı daha yazarsan, okunur; ama iyi anlaşılmaz, insan yanılabilir. Çünkü o karalanmış kâğıt üstüne kara yazı yazıldı mı, her iki yazı da körleşir, hiçbir mânâsı kalmaz.” (II/260) O halde mâsivâ kaleminin yazıp çizdikleriyle dolu olsa bile, gönül defterinin sayfalarını onlardan arındırıp silerek dostun yazgısını beklemek, tek kurtuluş çâresidir.
Gönül Dağı : Dostun Sesinin Yankılandığı Yer
Gönüller, dağlara benzer, der Mevlânâ; dostun sesi orada yankılanır. Gönül dağlarındaki bu ses kimin? Bu dağ, kâh sesle dopdolu, kâh bomboş ve sessiz.. Ev sâhibi, nerede olursa olsun, hâkim ve üstaddır; onun yaptığı iş, hep yerli yerindedir. Bu gönül dağı, onun sesinden hâlî kalmasın! Dağ vardır, sesi iki misli aksettirir; dağ vardır, yüz misli.. Dağ; o sesten, o sözden yüz binlerce arı–duru kaynaklar sızdırır. Fakat dağdan dostun lutuf ve ihsânı kesildi mi, o zaman sular, kaynaklarında kan kesilir, âdetâ. (II/101)Bu hâle düşenler için bâzı tavsiyeleri vardır, Mevlânâ”nın: “Sen, o kırık dökük, parça buçuk gönül kırpıntılarını bırak, asıl gönül sâhibini ara da, o kırık dökük gönül de onun sâyesinde dağ kesilsin!” (III/184)
Gönül Tahtı : Dostun Karargâhı
Gönül tahtı, nefsin hevâ ve heveslerinden arındı mı, artık gönülde, “Rahman, arş üzerinde egemenlik kurmuştur.” (Tâhâ, 5) âyetinin sırrı ortaya çıkar. Bundan sonra Hak, gönle aracısız/vâsıtasız olarak hükmeder. Çünkü gönül, O”nunla bağlantısını kurmuştur, artık. (I/293) “İki âlemde de (hem bu dünyâda ve hem de âhirette) Yüce Allah”ın baktığı yer (nazargâh-ı ilâhî), gönüldür” der Mevlânâ. Zira pâdişah, gönül tahtından başka bir yere bakmaz. (VI/227)
“İnsan, pek lâtif bir içe (rûha/kalbe/gönle) sâhiptir; insansan bir an olsun onu ara!”(III/279) diyor Mevlânâ. Gelin, bir kez olsun, onun çağrısına kulak verelim: “Bir can var cânında, o cânı ara! Beden dağındaki gizli mücevheri ara! Ey yürüyüp giden dost! Bütün gücünle ara! Ama dışarıda değil, aradığını kendi içinde ara!” (Necdet Ekici, “Mevlânâ’da İnsan Sevgisi”, Mevlânâ İle İlgili Yazılardan Seçmeler, İst., 1994, s. 134)
Öyleyse ey İnsan! Hz. Mevlânâ”ya sadece kulak değil, gönül ver: Gönlün ve yüreğin varsa eğer, durma, sen de Mevlânâ gibi gönül sâhibi bir dost ara! Öyle ki, senin de gözün ve gönlün aydınlansın; gönül gözün açılsın; gönül dilin çözülsün; gönül aynanda Hak görünsün; gönlünün kapıları ve pencereleri Hakk”ın cemâlinden nasiplensin; gönül defterini yalnızca O yazıp çizsin; gönül dağında sadece O”nun sesi yankılansın.. Sözün kısası; gönül tahtın, gönülleri elinde tutan hakîkî dostun karargâhı olsun, ve”s-selâm!.