YAMAN DEDE – Osman Nuri Küçük – Hz. Mevlâna Küllîyatı

AŞKIN SULTANLARI SON DÖNEM İSTANBUL MEVLEVÎLERİ ULUSAL SEMPOZYUMU
14-15 Mayıs 2010 / İSTANBUL

YAMAN DEDE

Yrd. Doç. Dr. Osman Nuri KÜÇÜK

(Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Hüsameddin Çelebi, Hz. Mevlânâ’dan Mesnevî’nin yazılmasını istirham ederken malum olduğu üzere şöyle der: “Yazılacak bu eser, bütün insanlar arasında hatıra olarak kalsın, âşıkların ve dertlilerin de can yoldaşı olsun”.[1] Hz. Mevlânâ da Mesnevî’nin bu misyonuna “Bizden sonra Mesnevî rehberlik edecek ve arayanlara doğru yolu gösterecektir” sözüyle işaret eder.[2]

Bu girizgâhı yapmamızın nedeni, yukarıdaki ifadelerin tarihi aşan tanıklığının Yaman Dede’nin şahsiyetinde bir kez daha ete kemiğe bürünmesidir.

Mevlânâ evliyânın bu âlemden göç ettikten sonraki himmetini inkâr edenlere der ki; Velinin cânı kınındaki kılıca benzer, kılıç kınından çıkınca elbet daha iyi iş görür. İşte Yaman Dede, Âşıklar Sultanının himmetinin zaman ve mekânı aşıp istidatlı bir gönlü nasıl mayaladığına ilişkin tipik bir örnektir.

Hak dostlarının yaşam sürecinde iki veçhe dikkat çeker. Biri yatay düzlemde vuku bulan kronolojik seyir, diğeri dikey boyutta yaşanan tekâmül ve mi’rac. Bu ruhânî seyir ve tekâmülün mahiyetine, sürecin dışındakiler bir yana varlığından “eser” kalmayan süjenin kendisi de tam olarak vakıf olamaz. Ancak dikey boyuttaki keşif ve fütuhâtın yatay düzleme yansıyan birçok bakiyesi müşâhede edilebilir niteliktedir.

Bildiride Yaman Dede’nin yaşamının kronolojik seyri yanında bu bakiyelerden hareketle hayatının dikey boyutuyla ilgili yansımaları üzerinde imkânım elverdiği ölçüde durmaya çalışacağım.

Âşıklar Sultanı Hz. Mevlânâ’nın gönül oklarından biriyle avlayıp aşka düşürdüğü ve yaktığı bu Zat-ı Şerîfin asıl adı Latince yoluyla Eski Yunanca’dan alınan ve Rumcada elmas anlamına gelen Diyamandi’dir.[3] Diyamandi 1887’de Kayseri’nin Talas ilçesinde dünyaya gelir. Aile Rum Ortodoks kilisesine mensuptur.[4] Babası iplik ticaretiyle uğraşan Yuvan, annesi Afurani Hanımdır. Yaman Dede kendini “Rum Ortodoks camiasından bir Anadolu çocuğu” diye tanımlar.[5]

Diyamandi on aylık iken babasının işlerinden dolayı aile Kayseri’den Kastamonu’ya göç eder. Diyamandi’nin duygusal kişiliği çocukluğundan itibaren temayüz etmiştir. Çocukken annesinin anlattığı bir hikâyeden etkilenip günlerce ağladığını belirtir.[6]

İlk tahsilini Rum Ortodoks mektebinde yapan Diyamandi, 1901 yılında Kastamonu İdadisine günümüz ifadesiyle orta öğrenime başlar. Gayr-ı Müslimlerin din derslerine katılma mecburiyeti olmamasına ve herhangi bir teşvik görmemesine rağmen derslere devam eder. Yedi yıllık Kastamonu İdadisi tahsili, Diyamandi’deki mayalanmanın başladığı dönem olması bakımından gayet önemlidir. “Nasıl Müslüman oldum” başlıklı hatıratında Yaman Dede, ilk hidayet tohumunun o yıllarda kalbine nasıl düştüğünü şöyle anlatmaktadır:

“1901 senesindeyiz.[7] Kastamonu İdadi mektebi’nin ikinci sınıfına girelim. Yani rüşdi 2. Farisiye bu sınıfta başlıyorlar. Farisi hocası İskilipli Osman Efendi biraz Gülistan okutuyor, sonra müteferrik metinlerden parçalar veriyor.

Bir gün tahtaya yazdığı birkaç beyit beni tutuşturmaya kafi geldi. Dershaneyi ve siyah tahtanın bulunduğu noktayı, daha dün olmuş gibi, hatta şimdi oluyor gibi pek güzel hatırlıyorum.

Şöyle bir sernâme yazdırıyor:

Mevlânâ Celâleddin-i Rumi kaddesellahu sirrehussami fermayed:

“Bişnev in ney…

Sîne hâhem şerha şerha ez firak

Tâ begûyem şerh-i derd-i iştiyâk[8]

Talebe arasında sessiz, çelimsiz bir çocuk var. Tabiatı hüzne mail, dert ve gam müptelası bir çocuk. Adı Diyamandi. Anadolu söylenişiyle ona Yemandi diyorlar.

Şahlar güzelinin güzel ismi söylenir söylenmez Yemandi’nin içinde ani bir infilak oluyor, çocuk derinden sarsılıyor ve o andan itibaren tatlı tatlı yanmağa başlıyor. Yanmaya başlıyor, fakat bunu seneler geçtikten sonra anlıyor. Anlıyor ki yanmaya başlamış da haberi yok. ”[9]

“Mevlânâ ismi bana pek tatlı geldi. Beyitler beni pek derinden sarstı. Son beyit sinemi hakikaten şerha şerha etmişti. O andan itibaren tatlı tatlı yanmağa başladım. Şiddetle yakan fakat anne bûsesi kadar tatlı gelen alevler iç âlemimi kaplamıştı. Bunu hiçbir kelime ile anlatamayacağım.”[10]

“Demek oluyor ki aşkın Sultanı, mübarek isimleri tahtaya yazılırken mübarek nazarlarını gönlüme çevirmiş, orada hiç sönmeyecek yangını yakmış, aşkının oklarını sineme saplamış. Bu macera kelimelere sığmaz. “Kanlı yol”un maceralarıdır.”[11]

Yaman Dede’nin macerası Mevlânâ’nın

حاصل عمرم سه سخن بیش نیست

خام بودم ﭘخته شدم سوختم

-Hasıli omrem se suhen bîş nîst

Hâm bûdem puhte şodem sûhtem-

(Ömrümün hülasası sadece şu üç kelimedir; hamdım, piştim, yandım)

tasvirine ne kadar da uygunluk arz etmektedir. Mevlânâ ismini ve Mesnevî’nin ilk beyitlerini işitmesiyle başlayan bu sürecin onu yakîn basamaklarında nasıl derinleştirdiğini yine Yaman Dede’nin kendi kâleminden dinleyelim:

“Hidayet nurunun alevden damlalar halinde gönlüme akması Şahlar güzelinin (Mevlânâ’nın) tatlı ve mübarek ismini işittiğim andan itibaren başladı. Ondan sonraki merhaleler baş döndürücü süratle birbirini takip etti. Merhalenin hangisinde öldüm de yeni bir âlemde doğdum, bunu ben de bilmiyorum.

Her zerremde aşkın alevleri yanmaya başlamıştır.

Bu süreci “hidayete doğru” diye nitelendirmem bir bakıma eksik fakat bir bakıma tamamıyla yerindedir. Çünkü hidayetin dereceleri vardır. Kelime-i şahadetin gönülden söylenmesi ile iman ve İslam tahakkuk eder. Fakat bununla hidayetin son mertebesine iman kuvvetinin pek yüksek derecelerine erişmiş olur muyuz? Elbette olamayız. Bunun içindir ki “Nasıl Müslüman oldum” sorusunu şöyle tamamlamak lazım: “Nasıl Müslüman oldum ve olmaktayım.” Saadetlerin en büyüğüne erdikten sonra, imanımı kuvvetlendiren sebep ve olayların arkası gelmiş değildir. Bunlardan her biri imanıma yeni bir kuvvet ilave ediyor. Yeni ufuklar açıyor.[12]

İdadi’deki edebiyat hocası Sıddık Efendi Diyamandi’deki şiire olan kabiliyeti sezer ve onunla özel olarak ilgilenir. Bir ders Diyamandi’nin sırasına şu beytin yazılı olduğu bir kağıt koyar;

“Müsteidd-i feyzi Allâm zerrede ekvân görür

Hubb-i fillâh nazrasıyla herkesi canân görür”

Bu beyte birkaç beyit ilave ederek bir gazel meydana getirmesini ondan ister. Gazeli birkaç gün içinde yazan Diyamandi’nin o gazelden hatırında kalan iki beyit şöyledir:

“Atf-ı enzar eyleyince âsumana, kevkebe

Beht-ü hayret bâdesinden âlemi sekrân görür.

Seyreder zâhirde gerçi kainâtı her bakan

Hep bu ulviyyâtı ammâ bence çeşm-i can görür.”[13]

Gazeli okuyan hocasının Diyamandi’ye cevabı şöyle olur:

Aferin yavrum güzel, hem de pek güzel

Manevi sûrî füyuzun berter etsin Lemyezel

(… Manevi sevinç ve ilhamlarını artırsın Allah)

Mevlânâ’dan aldığı üveysi feyiz bu yıllarda Diyamandi’nin duygu hassasiyetine, estetik zevkine ve şiire yönelik istidadına da tesir eder. Daha sonraki yıllarda bu dönemdeki şiirleriyle ilgili şu değerlendirmede bulunur:

“Hidayet nurunu aldıkça halim değişmeye başladı. 15-16 yaşlarında yazdığım şiirler baştanbaşa hüznü ve elemi terennüm eder. O yaşlarda yazdığım Yad-ı sabavet” başlıklı şiirinden örnek bir dörtlüğü ele alalım.

Günler geçer ızdırab içinde

Ten mahvolur ah-u zâr içinde

Mes’ud görünen azab içinde

Rahat nerede, mezar içinde.

Bir misal de 20-21 yaşların ilhamlarından veriyorum. Mektep arkadaşlarımdan birine vermiş olduğum resmimin arkasına şu mısraları yazmıştım:

“Mahvolur bir gün vücûdum, nûr-i çeşmim söner.

Mahvolur ekdâr-i dil, ma’dum olur âlâm-ı can.

İntifa bulmak bilir mi şûle-i hubb-ü vedâd.

Perde-i zulmetle mestur olsa zîr-ü âsümân.

Resm-i hüznâlûduma atfeyle gâhi bir nazar

Muhterik bir kalbi yâd et, rûh-i zârı şâdmân.

(Bir gün vücudum mahvolur, gözlerimin nuru söner, gönlün kederleri mahvolur, canın elemleri yok olur. Yer ve gök karanlığın perdesiyle örtülmüş olsa sevginin ve dostluğun alevi söner mi? Hüzünlü resmime bazen bak, yanık bir kalbi hatırla. Ağlayan ruhu şâd et)” [14]

Diyamandi, Kastamonu İdadisini birincilikle bitirir. İdadi yıllarında Arapça ve Farsça derslerine çok düşkün olduğundan kendisine Diyamandi/Yemandi Molla ve Hoca Yemandi denilir.[15] Bu dönem iki yıl kadar da medrese eğitimi alır. İdadi’nin son yılında yapılan Arapça imtihanı ile ilgili şu hatırasını nakleder:

Arapça’ya düşkünlüğümü bildiklerinden iyice imtihan etmek için beni en son imtihana aldılar. İmtihan komisyonundaki üyelerden (o zamanki adıyla mümeyyizlerden) Nasrullah Medresesi Müderrisi Hacı Mümin Efendi adeta hatamı bulmak için epey uğraştı. Sınav tam bir buçuk saat sürdü. Sorulara verdiğim doğru cevaplar neticesinde aferin dedi. Aynı zamanda medreseye de giderek kendisinden ders alabileceğimi söyledi.

Diyamandi bu fırsatı kaçırmaz. Mümin Efendi’nin medresesine devam eder, okutulan ilimleri tedris eder. Altı ay daha devam etmesi halinde icazetnâme almış olacağını belirtir. Ancak Hukuk tahsili için İstanbul’a hareket etmesi gerektiğinden Kastamonu tahsili burada sona erer.[16]

Diyamandi, 1909’da 22 yaşındayken İstanbul Hukuk fakültesindeki tahsiline başlar ve 1913’de Hukuk mektebinden mezun olur.[17] Avukatlık yapmaya başlar.

Fakülteden mezun olur olmaz oğullarının dini durumundan endişe duyan anne ve babası Diyamandi’yi Rum Patrikhanesi cemaatinden dindar bir Hıristiyan ailenin kızı ile evlendirirler. Bağlarbaşında oturan ailenin bu evlilikten bir kızları olur.

Diyamandi bu esnada ilim tahsiline devam eder. Kassâm müşavirliği[18] yapan Tevfik Molla’dan Arapça ve fıkıh dersleri almaya devam eder. Hanefi fıkhının temel kitaplarından biri olan Mültekâ’yı bu zattan okuduğunu belirterek şöyle der:

Hocam dersi takrir ederken Kudurî ve Dürer ismindeki eserlere de bakıyordu. Ben de dersimi hazırlarken Damad adındaki şerhten faydalanıyordum.[19]

Diyamandi’nin fıkhî meselelere bakışı da irfânsız değildir. Damad adındaki şerhte İmam-ı Ebu Yusuf’a ait bir hikâyeyi okurken İmam’ın hakkaniyet hassasiyeti karşısında gözyaşlarını zapt edemeyişini şöyle aktarır:

Ebu Yusuf son anlarında Cenab-ı Hakk’a şöyle yalvarıyor: “Yarabbi, sen bilirsin ki bana gelen tarafları daima eşit tuttum. Fakat falan Nasranî’nin Halife Harun Reşid ile olan davasında Nasranî haklı idi hakkını da yerine getirdim. Fakat keşke hak bu tarafta olsa idi temennisi gönlümden geçti. Beni affet Yarabbi.[20]

Bu arada Diyamandi’nin yolu Ahmet Remzi Dede ile kesişir.[21] Ondan Mesnevî okur.[22] Diyamandî bu süreci şöyle anlatır:

Merhum ve mağfur Ahmet Remzi Dede’den Mesnevî okudum. Ufkum son derecede genişledi. İmanım da o nispette kuvvetlendi. Koca Mevlânâ’nın büyüklüğü karşısında ürpermeye başladım. Koca Sultan, Mesnevî’de mikrobu serumu haber veriyor, bu hayata gözlerini kapayacağı yılı da (ebced hesabıyla) bildiriyordu. Bu itibarla, maneviyat âleminin yüce bir sultanı olduğu muhakkaktır. Mesnevî’nin görebildiğim derinlikleri karşısında gözüm kararıyor, korkuya benzer hisler bütün benliğimi kaplıyordu. Bütün derinliğini görmenin imkânı yoktu. Bu hususta en ziyade salahiyet sahibi olanlar bile acze düşmüşlerdi. Evet gözüm kararıyordu… derken, aşkın alevden ummanı beni alıp götürüyordu.

Mesnevî’yi bitirdim. Daha doğrusu Mesnevî beni bitirdi. Hazret-i Şârihin (Ankaravî’yi kast ediyor) şerhini de tamamladım.[23]

“Zaten Mevlânâ’yı biraz okuyup da O’na akmamanın imkânı yok. İslamiyetin güzelliklerini öyle almış öyle aksettirmiş ki insan adeta buhara inkılab ediyor…”[24]

Mesnevî hocası Ahmet Remzi Dede ile aralarında özel bir bağlılık bulunmaktadır. Mesnevî okurlarken kendisine Yamandi Molla diye hitap eden Remzi Dede’nin onun hakkındaki bir mısraını şöyle aktarır:

Bu umman ortasında adeta ceviz kabuğu idim. Aşkın sultanı birden susuyor. Bu defa sanki varlık, derin iniltilere inkılap ediyordu..

“… aziz ve muhterem “Mesnevî” hocam Ahmet Remzi Dede’nin bu fakir hakkındaki bir mısraı.

“Pürneş’e başka zevki var elemde de emel görür

İmdad ede sana Molla, soyundun sen bilâ pervâ”[25]

Hocası Ahmet Remzi Dede’ye Hz. Mevlânâ ile ilgili yaşadığı halini anlattığı bir yazısında şöyle der:

“Canân[26] ile baş başa kalmış gibiyim. Dilim tutuldu. Onun zir-i payinde kendimden geçmek ve artık hiç uyanmamak istiyorum. Cennet müştaklarının olsun!

Allah bes, bâki heves…”[27]

Yine hocasına aşk ile ilgili duygularını yazdığı yazısından kısa bir alıntı yapalım;

“Aşk bazen beyan ve zeban oluyor. Bazen bî-savt-ü nevâ enîne inkılab ediyor.

Gâh bir enîn-i müterennim. Gâh bir feryâd-ı ebkem. O’nun peşinde sürünüyor. O’nun tecelliyâtı hesaba sığmaz. Aşk da her an bir libasa bürünüyor.”[28]

Yamandi Molla’ya vakti gelince Mesnevîhânlık icazetini ve Yaman Dede unvanını veren de Ahmet Remzi Dede’dir.[29] Yaman Dede üstadı Ahmet Remzi Dede’ye pek çok şey borçlu olduğunu çeşitli vesilelerle ifade eder.”[30]

Dede unvanının verilmesinden sonra aşk u cezbesinden ve gönül yanıklığından ötürü Yaman Dede, Yanan Dede ve Yanar Dede gibi unvanlarla da anılan zat-ı muhteremin bu konudaki tercihi şöyledir:

“Yaman kelimesini dede ile kaynaştırarak birleşik bir kelime halinde (Yamandede) şeklinde kullanıyorum.”[31]

İmanın artıp artmadığına ilişkin teolojik tartışmaları bir yana bırakarak söyleyecek olursak Yaman Dede imanının tahkike erişmesine ve kuvvetlenmesine vesile olan bazı olaylardan bahseder. Örnek olarak bunlardan bir kaçını zikredelim.

Yaman Dede Galata Mevlevihanesinin son şeyhi Ahmet Celâleddin Dede ile ilgili bir hatırasını şöyle nakleder:

“Mevlevi şeyhi Ahmet Celâleddin Dede Efendi’yi arada sırada ziyaret ederdim. Bir gün mutlakiyet devri paşalarından olan bir zattan bahisle paşanın davetlerine pek icabet etmediğini anlattı. Aklımdan şöyle bir sual geçti. “Acaba niçin icabet buyurmuyorlardı?” Derhal bana döndüler: “Efendim, malum ya o devirde bu gibi ziyaretler jurnal mevzuu olurdu; bu sebeple icabet etmek ihtiyata muvafık düşmezdi, değil mi efendim?” dediler. Aklımdan geçen sualin kendilerine malum olduğu besbelliydi.”[32]

Yine başından geçen bir başka olayı şöyle anlatır:

“Bir gün ziyaretine gittiğim bir dost evinde başka misafirler de vardı. Bir aralık yandaki odaya gittim namaz kıldım. Odada benden başka kimseler yok. Duada Cenab-ı Hakk’a: Yarabbi, filan kulunun üzerindeki belayı ondan al, bana ver! diye yalvarıyorum.

Sonra hep birlikte oturduğumuz odaya geçince, hazirundan bir zat bana şu ihtarda bulunuyor: Evladım, senin yaptığın dua yanlıştır. Doğrudan doğruya belanın kaldırılması için dua etmen lazımdır![33]

Yaman Dede merhum Avni Konuk (1868-1938) ile de görüşme fırsatı bulmuştur. Vefatından sonra Konuk hakkında mektupçu Osman Bey’den dinlediği bir olayı Yaman Dede şöyle anlatır:

“Avni Bey merhum, gençliğinde merhum ve mağfur Esad Dede’den Mesnevî okuyor, sohbetinden feyiz alıyordu. Derse başlamadan önce Dede’nin kahvesini Avni Bey pişirirdi.

Bir sabah boy abdestine ihtiyacı olduğu halde temizlenmeden derse gider. Kahveyi hazırlamaya teşebbüs edeceği sırada Dede hemen müdahale eder: “Bugün ben pişireyim, sen elini sürme!” der.

Kahveden sonra Dede Avni Bey’e döner: “Her gün Mesnevî okuyoruz. Bugün başka bir kitap okuyalım. Şu dolaptan bir kitap çekiver!” der. Avni Bey bir kitap çeker. Çekilen kitap ilm-i hâl kitabıdır. Gelişi güzel bir sayfa açmasını emreder. Avni Bey açar: Guslün farzları!

Avni Bey o zamana kadar üstadının ilmî mertebesinden haberdarmış. Aynı zamanda manevi kemalat sahibi büyük bir zat olduğunu bilmiyormuş.”[34]

Hz. Mevlânâ Allah dostlarının cevasisu’l-kulub (kalp casusları) oluşundan bahseder. İşte yukarıda anlatılanlar bu niteliğin vakıalarıdır.

Yaman Dede bu tür kerametlerden bahsetmesinin gerekçesini şöyle açıklar:

“Keşif ve keramet vadisinde çok daha muazzam tecellileri kitaplarda okudum ve başkalarından da işittim. Fakat bu satırları evliyâ menakıbından bazılarını hikâye etmek için değil, önce de işaret ettiğim gibi bu tecellilerin imanı takviye hususunda büyük tesirlerini arz etmiş olmak için yazıyorum. Bu kadar misal herhalde kâfidir sanırım.[35]

Yaman Dede’nin bu ifadeleri yine Mevlânâ’nın şu tavsiyesinin 20. asırdan yükselen feryadından başka bir şey değildir:

ای تو جویای نوادر داستان

هم فسانۀ عشق بازان را بخوان

-Ey to cûyâ-yi nevâdir-i dâstân

Hem fesâne-yi ışkbazân ra behân-

(Ey duyulmamış, eşsiz hikâyeler arayan, âşıkların hikâyesini oku).[36]

Yaman Dede yirmi yıla yakın avukatlık yapar. Bu dönemin iş yoğunluğu arasındaki riyazat ve mücahedesine ilişkin Ayten adlı öğrencisine yazdığı mektupta şunları söyler:

“Mahkemelere koştuğum zamanlar öğle yemeğine vakit bulamadığım bir gün en büyük saadeti duyardım. Açlarla bir halde bulunmanın tesellisi ve saadeti… Dost sofrasında bulunmak mecburiyetini bertaraf edemediğim zamanlar bir taraftan benim yüzümden hizmet ve külfet arttı diye üzülürken diğer taraftan çeşitli yemeklerle biçarelerin, bir lokma ekmek bulamayan annelerin ve yavruların hallerinden pek ziyade uzaklaştığımı düşündükçe içim kan ağlıyor; yediğim beni yiyor; zehir ve alev yutuyorum. Bunu kime anlatmalı, nasıl anlatmalı Ayten?”[37]

Yaman Dede daha sonra avukatlığı bırakarak öğretmenliğe başlar. 1931’de Üsküdar Rum karma ilkokulunda Türkçe Kültür derslerine girer.

Bu yıllar Yaman Dede’nin çok sevdiği hanımı, kızı ve muhitiyle irtibatının zayıfladığı yıllardır. Ancak bu irtibat zayıflaması, sınırlı bir lokalizasyona bürünme şeklinde bir yabancılaşma değil, yerel olandan evrensel olana doğru bir sevgi genişlemesi ve yükseliştir.

Yaman Dede geçirdiği bu dönüşümün en yakınındakiler tarafından anlaşılamaması nedeniyle kendi evinde gurbeti yaşar. “Hayatımın Kitabı” başlıklı mektubunda bu dönemi şöyle anlatır:

“… Başkalarının ıstırapları da saadetleri de pek ziyade artarak ve büyüyerek ruhuma dökülüyor.

…

Üsküdarlım,[38] hicran yarasıyla inleyen o yavrum bu sevgideki sırrı, mucizeyi henüz anlayamamıştır. O, şöyle düşünerek mahzun olur: Babam, Mevlânâ’yı bizden fazla seviyor…

Üsküdarlımla aramda ikinci bağ bugüne kadar kurulamadı, iç âlemimle münasebet ve muhaberesi yok. O âlemin tek bir kelimesi onun ruhuna gidemez, gidemedi. Aynı tavan altında, fakat başka başka âlemlerde yaşadık. O kadar uzak âlemler ki hayal bile erişemez.”[39]

Bir başka mektubunda bu döneme dair şöyle der:

“Muhitimin iç âlemime tamamıyla yabancı olmasından bir gurbet meydana geldi. Gurbetlerin en acısı… Etrafımda benim için canlarını vermek isteyen iki mahlûk. Ben de derdi bilinemeyen bir hasta. Mevlânâ aşkıyla yanmakta olduğumu biraz anlıyorlardı. O Sultanın mübarek ve tatlı isimleri zaman zaman bir inilti halinde sinemi kanatır, kavrulan dudaklarımı tutuştururdu. Etrafımda da az çok akisler bırakıyordu. Fakat bu akisler güzel bir sözün, güzel bir şiirin bıraktığı akislerden ileri gitmiyordu. Mevlânâ’yı sevmek de onların sevgisinden alıp o Sultana vermek, onların gönlümdeki yerinden o Canan’a yer ayırmak mahiyetinde görülüyordu. Allah aşkı mefhumunu yalnız biz anlıyoruz. Allah’a âşık olmayı zâhir uleması veya rusûm uleması diye andığımız hocalar da kavrayamıyorlar.”[40]

Yaman Dede’nin belirgin hususiyetlerinden biri hiç kimseye yük olmak istemeyişi ve külfetsizliğidir. Yaman Dede Ayten adlı öğrencisine yazdığı mektupta bu hususiyetini şöyle ifade eder:

“İçimde çarpışan iki müthiş kâinat var Ayten: Bütün mahlûkata ve tabii pek fazla aziz çocuklarıma hizmet etmek için içimde yanan ve kanayan bir kainat var. Bu kainatın karşısında hiçbir kimseyi milyonda, milyarda bir rahatsız etmemek için titreyen bir kainat. Bu iki kainat çarpışır, ben arada harap olurum. Bundan da ayrı bir saadet duyarım. Hiçbir hadise yok ki saadetimi artırmasın. Volkanın içine fırlatsalar, zevkten başka bir şey duymam.

Size zaman zaman kendisinden bahsettiğim bestekâr bir dostum var; iki manzumemi bestelemiştir. Onun Edebiyat fakültesine devam eden kızı bu fakire “kırk vesvese Dede” der. Ben de, kırkbin vesvese Dede olayım da hiçbir kimseyi kırkbinde bir bile rahatsız etmeyim. Yine aynı endişe iledir ki dostlarımla aramda lokma kavgası vardır. Dünyadaki ekmek kavgasının makûsu olarak lokmadan kaçma kavgası. Herhangi bir ziyaretimde isterim ki hiçbir şey ikram olunmasın. Benim için ikramın en büyüğü hiç olmamasıdır. Kahveyi nasıl arzu ettiğimi sordukları zaman: Şekersiz, kahvesiz, susuz… derim. Yerine göre kahveye çoktan sulh oluyorum ama, bu mevsimde uzak mesafeli ziyaretlerde –hayfa ki- yalnız kahve ile yakayı kurtarmak mümkün olmuyor. Lokmasız kurtulmak için binbir mazeret kullanıyorum, bazen tutuyor, bazen de tutmuyor. Derdimi anlatabilmek ve bir fikir verebilmek için Üsküdar’daki çocuğumdan şimdiye kadar bir bardak su istememiş olduğumu söylüyorum. Üzüldüğümü sezenler pek üzerime varmıyorlar, beni serbest bırakıyorlar, geniş bir nefes alıyorum.

Geçenlerde bir zat kaleyi içinden aldı; yemek yiyelim demedi de lokma edelim dedi. Âşıklar sultanının tabirini kullandı. Boynumu bükerek (dahilek) dedim. Arz-ı dehalet; arz-ı teslimiyet ediyorum demek.”[41]

Başlangıçta ailesini üzmemek için ibadetlerini gizlice yapmaya çalışır. Öğrencilerinden gelen mektuplar ailesinde sıkıntıya sebep olduğundan ailesini üzmemek için mektup adresini, halinden anlayan bir komşusunun adresi üzerinden dolambaçlı yollardan vermektedir. Vasıtalı adres vermesinin sebebi bilinmeyince öğrencilerini kırma endişesiyle bunu ayrıca izah etmek durumunda kalmaktadır. Ayten adındaki öğrencisine yazdığı mektubunda bu süreçle ilgili şu satırları okuyoruz:

“… Evde telefon da var; aynı sebepten telefon numarası da veremiyorum. Size evden telefon etmiştim, adımı söylemeksizin edebiyat muallimi demekle iktifa etmiştim. Kalp kırmamak için sıkıntılara katlanmak lazım; ne çare. Kedinin kalbini kırmak istemem. İnsan kalbi nasıl kırılır? Halimi anlayamadıkları ve hazmedemedikleri için sonsuz ıstıraplara düştüler. Bu fakire de başkalarının ıstırabı da saadeti de artarak pek çok artarak akseder. Şunu da söylemek isterim ki ıstırabın pek muazzam bir nimet olduğunu anladım. Bu derin bir mevzudur… Manzum ve mensur bazı yazılarımın daha iyi anlaşılması için bu maceranın bilinmesi lazımdır. Onun da zamanı gelir. (Hâl-i sekrim zâil olmaz târumar olsam da ben) mısraı ile başlayan gazel ve (Bahtiyar sürgün) başlıklı nesir parçası bu sonsuz ıstıraplarımın eşsiz zevklerini terennüm eder. Onlara ıstırap vermemek için evde sahura kalkmadan gizli oruç tuttum, gizli namaz kıldım. Herkesin uğramadığı camilerde namazlar kıldım. İstanbul’un sapa yerlerindeki camileri belki benim kadar bilen yoktur. Bazen bu camilerde de beni tanıyan birini görerek namaz kılmadan boynum bükük yetimâne geri döndüğüm olurdu. Gerçi işi resmiyete ve aleniyete dökmeden de namaz kılmakta dinen bir mahzur yoktur. Fakat bunu herkese nasıl anlatmalı. [42]

Şimdi Dede’nin bu ıstırap dönemine ait duygularını terennüm eden gazelini okuyalım:

“Hâl-i sekrim zâil olmaz târ-ü mar olsam da ben

Neşvedârım, gussa bilmem dâğzâr olsam da ben.

Âlemi bir noktadan fark etmem aslâ fâriğim

Gözlerim dünyayı görmez pürhasar olsam da ben

Her taraftan derd ü mihnet savlet eyler sîneme.

İştika etmem elemden eşkbâr[43] olsam da ben.

Ben mi meyden, bâde mi benden harâb olmuş nedir,

Bir harâb ender harâbım şehriyâr[44] olsam da ben.

Kabrimin topraklarından bûy-i müskir yükselir.

Bitse ömrüm, dursa kalbim, hâksâr olsam da ben.”[45]

Yaklaşık kırk yıl dinini çevresinden gizlemek zorunda kalan Yaman Dede o yılları anlatırken en zorlandığı şeylerden birinin Ramazan’da akşam yemeklerini iftar vaktine denk getirmeye çalışmak olduğunu belirtir. Bu dönemde eşi ile aralarında geçen şöyle bir diyalogdan bahseder:

“… Bebek’de bir dostuma iftara davetli idim. İftardan sonra da hısım akrabaya vaaz verecektim. Henüz resmen Müslüman olmamıştım. Fakat tamamen, uymuş olmak için evden oruçlu çıktım. Evden çıkarken refikamla aramızda şu muhavere geçti. – Bir şey içmeyecek misiniz? Bebek’de Hüsnü Beyler’de vaaz vereceğim, oruçluyum. – Oruç tutan sahura kalkar. Bu da sahursuz oruç!”[46]

Yaman Dede’nin bu yıllardaki dostlukları da genelde Müslüman Türklerden ibaretti. Kendisi bu durumu şöyle anlatır:

“… İstanbul’da uzun bir müddet yakın dostlarım arasında Molla Bey diye anıldım. Zaten bütün dostlarım Müslüman Türklerdi. Üsküdar’daki evimize paskalya tebrikine gelenler de ekseriyetle İmamlar ve Hocalar olmak üzere hep onlardı.

Refikam böyle ziyaret günlerinde, misafir gelir demezdi de, bugün Şeyhler, Hocalar gelir derdi.”[47]

Dost sohbetlerine katılmak için bazı akşamlar evden ayrılmasının ailesi üzerindeki tesirinden ise şöyle bahseder:

“Bizimkilerden ikindi vakti döndüğüm zaman o kadar müteessir olmuyorlar da, akşam yemeğinden sonra ortalık kararınca çıkıp gitmem onları pek ziyade sarsıyor, kalplerinden kan damlıyor. (Aynen refikamın ifadesi, hemşireme söylemiş)”[48]

Yaman Dede 20 Mayıs 1939’da Hz. Mevlânâ’nın türbesini ziyaret eder. Bu ziyaretle ilgili şöyle der:

“Âşıklar kâbesini ziyaret ettim. Ziyaret bahsini geçiyorum. Orada duyduklarımı, hissettiklerimi nasıl anlatabilirim? Kelimeler aciz. Bu fakir, naçiz ne söyleyebilirim?[49]

Yaman Dede’nin bu ziyaret esnasında içten içe yanan duyguları bir müddet sonra iki manzume ile ruhundan patlayan bir volkan gibi taşar. İşte o iki manzume:

Canânımın[50] Harîminde[51]

(Mevlânâ’nın Huzurunda)

Geldim sana kan ağlayarak, sızlayarak bak

Aşkınla yanan benliğime durma, hemen ak

Ak, sönmesin ateş, alevim dinmesin ancak

Ağlat beni, inlet beni, ta haşre kadar yak.

Artır, ne olur, ateşini bağrımı dağla

Yansın bu vücudum, fakat eksilmesin asla

Hicran ile yak, vasl ile yak, aşkına bağla

Ağlat beni,inlet beni,ta haşre kadar yak!…

Aşağıdaki manzume ise yukarıdakini tamamlar mahiyettedir.

Ağlatma Beni

Yak sinemi ateşlere, efgânıma bakma

Ruhumda yanan ateşe nîrânıma bakma

Hiç sönmeyecek aşkıma imanıma bakma

Ağlatma da yak, hal-i perişanıma bakma!…

Ağlatma ki âlamımı tahfîfe de başlar,

Ağlatma, serinletmededir bağrımı yaşlar;

Rahmetme sakın, gerçi dayanmaz buna taşlar;

Ağlatma da yak, hal-i perişanıma bakma.

Yaşlar akarak belki uçar zerresi aşkın

Ateşle yaşar, yaşla değil yaresi aşkın

Yanmaktır efendim biricik çaresi aşkın

Ağlatma da yak, hal-i perişanıma bakma!..

Yaman Dede âşıklar Kâbesini ziyaretinden üç gün sonra 23.5.1939 tarihinde Ankara Radyosunda Galata Mevlevîhânesi hücrenişînlerinden ve Şeyh Gâlip Dede’nin yakın dostu olan Esrâr Dede’yi (ö. 1796) anlatan bir konuşma yapar. Dönemin siyasi konjonktürü itibariyle bu tür bir konuşmanın Ankara Radyosunda yapılmış olması dikkat çekicidir. Yaman Dede’nin resmi olarak henüz Diyamandi ismini taşıyan bir Hıristiyan olarak görülmesi olumsuz tepkilerin önüne geçmede zahiri sebeplerden biri olarak etkili olmuştur denilebilir.

Konuşma birçok olumlu tepki alır. Daha sonra bir mecmuada yazılı olarak neşredilir.[52] Dönemin tanınmış edebiyatçı ve şairlerinden biri olan İbrahim Alaaddin Gövsa, Yaman Dede’nin Esrâr Dede’yi anlattığı konuşmasını ve bazı şiirlerini okur. Akabinde 3.9.1940 tarihli Yedigün mecmuasında Yaman Dede’ye açık bir mektup yazarak ona olan takdir ve iltifatlarını belirtir. Yaman Dede İbrahim Alaaddin’e yazdığı cevabi mektubunda şöyle der:

“… O büyük iltifatlarınız o Ulu Sultan’a racidir. Ben, bir kamış parçasından başka bir şey değilim. Bin bir yaralı bir ney. Dudaklar Onun, O üflüyor. Yaralı bir gönülden hazin ve dertli bir ses geliyor.

…

Her şeyden ve candan geçtim. Bir damla su, bir damla göz yaşı idim, denize intikal ettim. Fatiha istiyorum. Hüvelbaki!

13, 14 yaşlarında bir çocuktum. Ona aktım:

Mesnevî’nin baş tarafından bazı beyitleri vermişlerdi. Mevlânâ ismi bana hiç de yabancı gelmemişti. Tatlı yakışlarla ruhuma nüfuz etti. Bundan bir yangın çıktı. O yangından ben çıktım. (Velba’su ba’de’l-mevt) sırrına erdim.

En büyük âşıka en büyük aşk ile bağlandım. Artık, yalnız O’nu söylemek istiyorum. Heyhat! Söylemeğe mecalim, susmaya tahammülüm yok.

Geçen gece rüyada anlatıyordum. Galiba ömrüm sonuna kadar artık yalnız O’nu söyleyeceğim. Başka her ne söylemek istesem, ağzımdan Mevlânâ çıkıyor.”[53]

Yaman Dede birçok manzumesinin ilhamını Âşıklar Sultanı’ndan aldığını açıkça ifade eder. Yaşadığı bir vakıayı Dede’nin kendi ifadelerinden misal olarak dinleyelim:

“30 Mart 1941 Pazar sabahı erken uyandım. Ortalık henüz ağarmaya başlamamıştı. İçimde şiddetli bir teessür, fakat sebebi meçhul!.. kalbimden kan damlıyor, bütün benliğimi tatlı bir alev yakıyordu. Sabaha kadar ağlamış gibiydim… gözlerimi tekrar yumdum. İç âlemime gömülmek, hiçbir şey düşünmeden saatlerce hareketsiz kalmak istiyordum… sanki kalbim durmuştu, sanki nefes almıyordum!..

Aradan ne kadar zaman geçti, bilmiyorum. Gözlerimden yakıcı damlalar fırlamaya, ruhuma şu mısralar damlamaya başladı.

Anladım ki benim ulu cananım geceden gelmiş, ruhumu neşterlemişti. Ruhum kanıyordu!.. ve bu kanama neticesinde “Didarını göster” başlıklı manzume doğuyordu.[54]

Neşterlenen ruhtan doğan bu manzumenin bir dörtlüğünü okuyalım:

“Sultan Veled’in pâyina düştüm de geçende

Sordum seni ahım yanarak kalb ü dehende

Bir kerrecik olsun gelerek hâbıma sen de

Göster bana didârını gel ey Ulu Sultan.”

Anlattığı diğer bir vakıasından anladığımız kadarıyla Yaman Dede’nin bu isteğine Ulu Sultan icabet etmiştir. Tasavvufî literatürde uyku ile uyanıklık arası bir hal diye tanımlanan yakaza halinde sûfîlerin bazı haller yaşadığından bahsedilir. Yine bu hal içinde gördükleri bazı rüyaları diğer rüyalardan ayırt etmek için “mübeşşire” terimini kullanırlar. Yaman Dede’nin bu vakıası da mübeşşire türünde bir rüyasında gerçekleşir. Biraz uzun olmasına rağmen Dede’nin mi’racını ve

“Göster bana didârını gel ey Ulu Sultan”

nidasına nasıl karşılık bulduğunu gösteren bu vakıayı yine Yaman Dede’mizin kendi ifadelerinden okuyalım:

“Korkunç bir karanlık! Ben nerdeyim.

Sonsuz karanlıklar beni çekiyor. Yuvarlanıyor gibiyim.

Şimdi bembeyaz bir âlem… Yükseklerdeyim başım dönüyor.

O karanlık yerlerden bu bembeyaz âleme nasıl geçtim’

O derinliklerden bu yüksekliklere nasıl çıktım? Ne zaman çıktım?

Yıldızlar yerde kaldı. Ben onların üstündeyim.

Onlar yeryüzüne iliştirilmiş kandiller gibi görünüyor.

Kandiller küçüldü, küçüldü… silindi.

Nura nur bir âlemin ufukları açıldı. Sonu olmayan bu ufuklara doğru uçuyorum.

Nur ve renk tabakatı beni sardı. Nurlar ve renkler göze görünmeyen fıskiyelerden fışkırıyor. Yer yer inbisat ediyor, yer yer koyulaşıyor, hayale sığmayan resimler çizerek uçuşuyor.

Rakseden bir nur ve renk âlemi…

…

Bir hayal belirdi. Sonra yine silindi ve yine belirdi… ve işte bütün şaşaası, bütün ulviyet ve ihtişamıyla Mevlânâ göründü!..

Başını yana eğmiş, gözleri kapalı nayını üflüyordu. Aman Allah’ım, o ne dilsuz lahin-ilahi!.. Neyin derinliklerinde inleyen nağmelerin ateşten daha acı olduğunu orada anladım.

Kirpiklerinin ucunda bir elmas[55] pâre göründü, parıldadı, titredi.

İşte yavaş yavaş süzülüyor ve işte tabahhür etti.

Firak ve hicranın en sûzişli maceralarından birini anlatıyor. Davudi bir lahn ile pest perdeden söyledi, söyledi.

Hatıratını sıralayabilmek ve hıçkırıklarını yenmek için tevakkuflar geçiriyor.

…

Demek senin aks-i cemâlin ummanlara akıyor, sonra yine sana dönüyor, öyle mi?

Dünyada iken dünyadan da ukbadan da geçtim. Hüsn-ü mahz olan cemâlullaha âşık oldum.

Sana vasıl oldum, daha şiddetli bir hicranı, artan bir sûzişle terennüm ediyorum. Dünya ve ukba bu hicranın vaveylalarıyla doldu.

…

Niyazkâr nağmeler, hıçkıran nağmeler…

Nihayet yavaş yavaş indi, indi hafif cevelanlar yaptı, teslimiyet ve feragat ifade eden nağmelerle söndü.

O anda nazarlarımız karşılaştı. Sabit ve derin bakışlarla beni uzun uzun süzdü…

Gözlerinde her an değişen manaları kavramaya uğraşıyorum!

İşte ilahi bir şefkatin tebessümleri açıyor…

İşte cihanlara sığmayan bir melâlin, şimşekleri yüklü bulutları uçuşuyor.

İşte cehennemden daha ateşli bir aşkın alevleri yayılıyor…

Ve işte, kanmayan ve dinmeyen bir hicranın ıstırapları inliyor.

Bu nazarlardan yağan kıvılcımlar ruhumu tutuşturuyor. Feryat etmek istedim, sesim çıkmadı. Başımı çevireyim dedim, kıpırdayamadım. Yıldırım darbesine uğramış gibi sendeledim.

O başını arkaya doğru kaldırdı, nayı ile bana geriyi gösterdi. Geri dönmemi emretti. Çağrılmadan gelmişim, dönmek lazımmış bunu anladım.

…

Etrafımı rengârenk sis tabakaları kapladı, yine rengârenk kandillerin tenvir ettiği sis tabakaları…

Sonra, kanat darbelerinden çıkan garip bir musiki. Gidiyor muyum, duruyor muyum, fark edemiyorum.

Kanat darbeleri uzaklaşıyor. Sisler yavaş yavaş sıyrılıyor… yeryüzündeyim.

Nasıl gittiğimin farkında olmadığım gibi, nasıl döndüğümü de anlayamadım. Dünya ile ahiret arasındaki yolları ve gidiş geliş tarzını anlamaya ruhsat yok. Kim bilir ne için? Şimdi içimde ince bir yaranın derinden gelen sızılarını, ruhumda ağlayan bir hicranın hıçkırıklarını seziyorum:”[56]

Yaman Dede Mesnevî’den aldığı ilhamlarla yazdıklarına ilişkin “Mesnevî’den İlhamlar” başlıklı yazısında şu değerlendirmede bulunur:

“Bu perişan satırlar yaralı bir kalbin sesidir. Aziz kaarî, bu hıçkırıklarda ifade kudreti ve intizam arama. Yanan bir kalbin derinden gelen, boğuk feryatlarıdır, bir ahıdır.

…

Bu ah ruhlardan ruhlara dökülür. Veren de alan da ondan bir şey anlamaz. Yalınız bir şeyler sezerler ve sezdiklerinin hararetiyle yanarlar.

O’nun kitabını kalbimden sızan kan damlalarıyla ıslattım. Fakat bu onu anlamak değildir.

Pek yüksek bir selâhiyyet ve kemâl sahibi bir zatın[57] vardığı netice şudur: “İnsan bütün ömründe onu okusa, onu anlamış olmaz. Fakat ömrünü boş yere sarf etmemiş olur.

…

Mevlânâ’yı okurum, fakat anlarım diyemem. Yalnız yanarım ve yanarken hazz ile feryat ederim. Bu feryat belki size onu söyler. Feryadım arasında onun dediklerini bulabilirsiniz.

…

Mesnevî, insan eserlerinden hiçbirine benzemez. O, Mevlânâ’nın kalbinden gelen Allah sesidir.”[58]

Yaman Dede’nin hayat macerasını anlattığı “İşte Benim Maceram” başlıklı yazısında da Mevlânâ sevgisiyle ilgili şu satırları okuyoruz:

“İsterim ki herkes onu benim sevdiğimden fazla sevsin. O, herkesi beni sevdiğinden fazla sevsin.

Yan Leylâ, Yan O’nun aşkının Mecnun’u ol. Aşkta o mertebeyi bul ki, cennet de sana müştak olsun.

Bu ne demek. Sorma Leylâ. Sorma, yan!

…

Onu sevenlerin her birine canımı vermek istiyorum. Umuyorum ki onlara, onun nazarından bir nur düşmüştür. O nurun aksettiği her toprak zerresine canımı vermek istiyorum.

Yüzler süreyim bastığı toprakları göster.

Enfasını emmiş, bana yaprakları göster.

Onun nefesiyle bütün kâinat ney olmuş inliyor…

Bütün kâinatı kaplayan bir nefes…

Aşkın Ulu Sultanı! Atının nalı her bastığı yerde yaralı sinemi bulacaktır.

Kudsî bir alev, bağrı yanık bir ney’e düştü.

Haşmetli güneş geldi de virâneye düştü.

İşte benim maceram.”[59]

Daha sonra Leyla adlı öğrencisine yazdığı mektupta Yaman Dede’nin yukarıdaki terennümüne ilişkin şu satırları okuyoruz:

“Benim yanımda ferahlık duyuyorsan bunu benden bilme. Sana kanat takıyorlar, başka âlemlerde uçusuyorsun değil mi. İnşallah zaman geçtikçe daha neler neler duyar, ne ufuklara erişirsin, ufuklarında perde perde âlemler açılır. O zaman anlarsın ki baştan sonuna kadar sezdiklerin ve erdiklerin kimlerden geliyor… o kimseler… O büyük kişiler ki her birinin ayağının tek bir tozuna, bir nazarına canımı seve seve veririm. Fakat can nedir? Yüzbinlerce canım olsa o tek bir toza, o biricik nazara bir an bile tereddüt etmeden, kurban vermek, kurban olmak iştiyakıyla feryat ede ede o bütün canlarımı bir anda verirdim.

Bir gün onlara (atının nalı bastığı yerde yaralı sinemi bulacaktır) feryadını[60] yükseltmiştim. Her birinin atı nereye basıyorsa ben oradayım. Atlarının her bir nalı altında yaralı sinem vardı. Ruhumda okuduğun o coşkun neş’e bundandı. Gam da hiçbir şeye kanmayışımdandır. Kanmam asla vermeye kurban olurum. Zevk ile hazz ile yanarım. Fakat doyamam. Ağlarım. Ruhumdan kopan alevden damlaların her biri de ayrı ayrı ağlar ve yanar.

O damlalar göz kapaklarıma kadar gelir, bırakmam, kıskanırım. Sonra yine ruhuma dökülür. Haşre kadar devam edecek bir devr-i dâim. Bir iki damla dış âlemime sızar. Senin gördüğün daneler.

Bilir misin Leyla. Yüzlerce… binlerce freni sıkarak kendimi tutabiliyorum. Kendimi yerden yere vurmak, kayalıklardan kayalıklara fırlatmak, yıldızlardan yıldızlara çarpmak ihtiyacıyla yanıyorum. Bu ihtiyaçların azgın dalgalarıyla boğuşarak bitâb düşüyorum, harap oluyorum. Sükût ve sükûna inkılab ediyorum. Ses vermeyen bir feryat oluyorum.”[61]

Yaman Dede bir Konya ziyareti esnasında Çelebilerle yaptığı bir sohbeti öğrencisine şöyle nakletmektedir:

“…

Sultanzâdelerin arasındayım. Bütün gözler derhal yaşardı. Belli ki ruhlar gizli gizli hıçkırıyor. Hepimiz birbirimizi ağlatıyoruz. Yine hepimiz gözyaşlarımızı birbirimizden saklamağa gayret ediyoruz, umman ile boğuşuyoruz.

Gözlerde firari damlalar eksik değil. Kelimeler ağızlardan kesik ve bitab bir halde çıkıyor: Hıçkıranların dili. Bu hıçkırıklar o kadar derinde ki bu kelimelerin akışındaki tarzdan başka emare yok…

Mevlevî ayinlerinde okunan parçalardan bazılarını birlikte terennüm ettiler; artık ahiretteyiz:

Şem’i ruhuna cismimi pervâne düşürdüm

Evrâk-ı dili âteş-i suzâne düşürdüm

Hayfâ yolumu vâdi-i hicrâne düşürdüm

Bir katre iken kendimi ummana düşürdüm

Takrir edemem derd-i derûnun elemim var

Mevlâyı seversen beni söyletme gamım var”[62]

Yaman Dede 1940 ve 41 yıllarında Sen Lui Fransız Ruhban okulunda Türkçe derslerine girmektedir. Ruhban okulundaki rahip adaylarına Mevlânâ sevgisini nasıl aşıladığını şöyle anlatıyor:

“Öğrenciler arasında Mevlânâ âşıkları, Fuzuli hayranları yetişti. Dersten çıkma zili çalınca hançer darbesine uğramış gibi derinden ah çekenler olurdu. Mesnevînin baştaki 18 beytini ve diğer bazı beyitlerini yanarak okuyorlardı…

Onlara şu yolu gösterirdim: Mesele imam veya papaz olmakta değil, imam camide, papaz kilisede vaaz verirken taşlar dile gelmeli. Çalışın böyle bir vaaz verin, bu fakir hocanız iftiharla gelir elinizi öperim.”[63]

Yaman Dede derslerde Mevlânâ hakkındaki hassasiyetini de bir mektubunda şöyle ifade eder:

“Derslerimde, çocuklarım tarafından bir arzu gösterilmeden bu bahsi[64] açmaya çekiniyorum; korkuyorum ki sıkılanlar olur O Sultanın ruhu incinir. Onun büyük ruhunu bir an için ve pek cüz’i bir derecede incitmektense diri diri yanmama razıyım, can atarım.”[65]

Yaman Dede öğrencileriyle muamelesinde pîri Mevlânâ’yı modelleme hususundaki gayretinden bahsettiği bir mektubunda Mevlânâ’nın Hüsameddin Çelebi ile muamelesiyle ilgili şu misali anlatır:

“… Hüsameddin Çelebi’den bahis buyurdukları zaman[66] bilmeyen sanır ki Hüsam, kendilerinin üstadıdır.

Subh şud ey subhrâ püşt-ü penâh

Özr mahdûmî Hüsamüddin bihâh

(Sabah oldu. Ey sabahın dayandığı ve sığındığı Zat! Evladım Hüsameddin’den Sen özür dile.)

Aman Allah! Aman Allah! İki hazret sabahlamışlar. Sabahlara kadar Mesnevî yazılmış koca Mevlânâ evladından özür dileyemiyor da Allah’a sığınıyor ve yalvarıyor: Ya Rabbi! Sen özür dile ondan… Düşün.. Hazret, Hüsam’a öyle pâye veriyor ki kendileri için Allah ondan özür dileyecek!..

Çocuklarımdan birinin kâlemi yere düştüğü zaman onu alıp sahibine vermek için içimden gelen hamle ve buna benzer bazı hallerim beni şunun için sevindiriyor: Deryanın yanında katre kabilinden bile olsa bu hallerin, O Sultanın hallerine benzer tarafı var. Bunun için sevincime hudut yoktur.

Hazretteki akıllara durgunluk veren inceliğe bakın ki Çelebi’ye Mesnevî’yi yazdırmak gibi cihanlar kadar muazzam bir lütufta bulundukları halde onu hesaba katmıyorlar da o aziz ve bahtiyar evladın sabahlara kadar çalışarak yorulduklarını düşünerek ondan özür dilemek ihtiyacını hissediyorlar, ve … (aman Allah) ve buna Mesnevî-i Şerif’in tek mısraının kâtibi o mübarek ağızdan almak suretiyle katibi olmak değil, o sultanımı bir lahzacık görebilmek için nelere razı değilim ki… Boynuma ip takarak beni sürüklesinler, beni artık hiç uyutmamak suretiyle çıldırtarak öldürsünler!.. Yeter ki gözlerim bir an için nur-ı nazarlarını massetsin..

Geçen gün bir zat-ı muhterem şöyle demişti: Bize sık sık gelmezsen seni Hazret-i Mevlânâ’ya şikâyet ederim; rüyana girer de seni döver.

Eyvallah dedim. Bu fakir kölelerini dövmek için rüyama girecekler ya ne mutlu bana. Öyle ise bir an evvel şikâyet etseniz bari.

Dövmek!.. O Sultan, bir kölesini değil kaplanları dövemez. O bu işi ne bilir, ne yapabilir. Hatta o, bu kelimeyi de bilmez. Türkçesini de bilmez, diğer dillerdeki karşılıklarını da bilmez.”[67]

Yaman Dede 1941 yılı sonlarında Tokadî Nakşibendi Ahmed Hilmi Sâmini Efendi’yi ziyaret eder.[68] 1942 yılına gelindiğinde Yaman Dede halen resmi olarak Rum kilisesine kayıtlı gözükmektedir. 18 Ocak 1942 tarihinde Üsküdar’da Mevlânâ’ya dair bir konuşma yaptığında isminin henüz değişmediğini hatıratında söyler.[69]

Ve tarihler 12 Şubat 1942’yi gösterdiğinde Yaman Dede yaklaşık 40 yıl önce gönlüne düşen hidayet tohumunu artık resmiyete dökme ihtiyacı hisseder.[70] Diyamandi Keçeoğlu Mehmed Kadir Keçeoğlu olur.[71] Kendisi bu süreci şöyle anlatır:

“İşte böyle saklı devam ederken Himalaya dağı kadar bir dalga geldi beni aldı götürdü. Yunus Emre’nin dediği gibi beni benden aldılar. O hale gelmiştim ki Müslümanların diri diri yakıldığı bir vahşet diyarında bulunmuş olsaydım ortaya atılacak ve zevk ile yanacaktım.”[72]

Fazilet adlı öğrencisine yazdığı mektubunda da bu durumunu şöyle anlatır:

“Nihayet öyle bir hale geldim ki Fazilet, diri diri yakacaklarını bilsem kendimi tutacak halim kalmamıştı. Resmen İslamiyet camiasına girdim.”[73]

Yaman Dede’nin Müslüman oluşunu 15.2. 1942 tarihli Tasvir-i Efkâr Gazetesi şöyle haber verir:

Yaman Dede İhtida Etti

Mevlânâ Celâleddin-i Rumi’ye adeta âşık derecesinde merbut ve küçüklüğünden beri Mevlânâ’yı tetkik ile tanınmış olan Kayserili Diyamandi Keçeoğlu, edebiyat âlemimizce tanınmış bir simadır.

Mevlânâ’ya olan aşkını, yazdığı bütün şiir ve nesirlerini tasavvuf cezbesiyle kâleme almıştır. Kendisi Yaman Dede lakabıyla anılır. Şimdiye kadar kalben tam bir Müslüman olan Yaman Dede, hükümete müracaatla resmen ihtida ederek muamelesini ikmal etmiş ve Mehmed Kadir ismini almıştır.”[74]

Bu tarihte Yaman Dede Sen Lui Ruhban okulunda ders vermekte olduğunu belirtir. Durumu gazeteden öğrenen öğrencilerinin kendisine karşı saygısında zerre kadar aşınma olmadığını belirtir.[75]

İsminin değişmesiyle birlikte girilen yeni dönemi ise Yaman Dede şöyle anlatır:

“İsmimle birlikte aile hayatım da değişti. Bir çile devresi başladı. Şikayet değil, hikayet. Kimseye söylenecek tek bir kelime yoktur. Zalike takdirül Azizil Alim”[76]

“Ondan sonra Ortodoksluk çevresinden bir kin tufanıdır koptu.”[77]

“Bana çok bağlı olan refikam ve kızım bu vaziyeti hazmedemediler. Patrikhane bu haberi alınca altüst olmuş. Refikama telefon ederek bildirmişler ki, kendi dinleri, bir Müslüman ile bir tavan altında yaşamaya müsait değildir.” [78]

Bu durumu Yaman Dede’ye bildirdiklerinde Dede yuvasını bozmamak için farklı evlerde yaşayabileceklerini söyler.

“Hatta dinleri aynı şehirde bulunmamıza da müsait değilse onlar üzülmesin diye, İstanbul’dan da ayrılabileceğimi, Erzurum’a kadar yolumun açık olduğunu söyledim.”[79]

Ancak Dede’nin bu teklifleri kabul görmez. Aileye etraftan gelen baskılar sonunda Yaman Dede evi terk etmek zorunda kalır. Olayı şöyle anlatır:

“Karlı bir kış gecesi (15 Şubat 1942) koltuğumda birkaç paketle Selamsız yokuşundan Üsküdar iskelesine indim. 9:30 vapuruyla köprüye geçtim. Allah’ın ezeli takdiri bu imiş, hiç kimseye söylenecek tek bir kelime yok.

Hal-i sekrim zâil olmaz,

Târumar olsam da ben!.. gazelini şimdi daha iyi anlayacaksınız.”[80]

“Kızkardeşimin yanına sığındım. Diğer taraftan geçinmekten de aciz bir hale geldim.”[81]

Yaman Dede ailesinin durumunu da şöyle anlatır:

“Refikam ve çocuğum, ölümümün vereceği acıdan çok daha ziyade elem ve ıstırap duydular, refikam o kadar ağladı ki gözlerinde yaş kalmadı.”[82]

Yaman Dede “Zehir sandık panzehiri” başlıklı mektubu ile diğer bir mektubunda bu süreci şöyle anlatmaktadır:

“Zehrin Ummanları bir hamlede içime boşaldı. Başkalarının sevinci de ıstırabı da büyüyerek ruhuma akseder. Ailemin sonsuz ıstırabı onlardan fazla beni yaktı. Bunu, şikayetle değil hamd-ü senalarla anıyorum. Onun ezelî takdirine kurban olalım. Bir müddet şu kocaman küreyi adeta omuzlarımda taşıdım.”[83]

“Vaziyetim başkalarını feda etmek şeklinde değildir. İdealim için kimseyi feda etmedim. Diri diri yakacaklarını bilsem içimdekini saklayamaz hale geldim. Bundan dolayı benimle birlikte yaşamayı kendi dinlerine aykırı buldular. Bizde illallah yok, eyvallah var dedim. Dinleri, bir şehirde bulunmamıza da müsait değilse İstanbul’dan da uzaklaşabileceğimi, Erzurum’a kadar yolumun açık olduğunu söyledim. Şubat ortalarında, karlı bir gecenin saat dokuzunda Üsküdar’ın Selamsız yokuşundan bir gölge gibi iskeleye doğru süzüldüm, aktım. İçimden de kanlar aktı, uzun zaman aktı. Başka bir şey için değil, onlar ıstıraptadır diye. Başkalarının ıstırabı da, sevinci de bana büyüyerek aksediyor.

Ben bir ceviz kabuğu gelen ise Himalaya kadar muazzam bir dalga. (Dest-ü payi bağlıdır biçare kurban neylesin.) Tepeme bir yıldırım düştü, alevler içinde kaldım. Kimseyi feda etmedim, yalnız yandım.”[84]

Cemaat ve aile çevresinin ihtidasına ilişkin bakışlarını ve kendi değerlendirmelerini ise Yaman Dede şöyle aktarır:

“O[85] kendi zaviyesinden beni şöyle görüyor: Mecnunane hareketiyle kızının şeref ve haysiyetini kırmış şefkatsiz bir baba. Ona nazaran ben buyum. İşte ben buyum. Çünkü içinde bulundukları camiaya göre bir kimse hangi dinde doğarsa o dinde kalmaya mecburdur; kalmayıp da çıkanlara son derece kötü nazarla bakarlar; kızını kimse almaz… Annesi de en ziyade onun için üzülüyor: benim kızımı kim alır?

….

Galiba oynattı demişler. Dedim ki:

Eyvallah! Elhamdülillah ki gayr-ı ifakat bir cünuna müptela oldum. Fakat cinnetin böylesine canlar kurban.

O zaman bir taharri memuru[86] tahkikata gelmiş, bizimkilerden sormuş, niçin Müslüman oldu diye. Arada bir aşk macerası olup olmadığını sormuş; hayır demişler, öyle bir sebep yok. Sarımtırak kâğıtlara basılmış kitaplardan başını kaldırmazdı, bu hal oldu.

Anlaşıldı, kafası çatlamış.

Kafam çatlamadı, bir kılıç darbesiyle uçurdular onu. Bir elde kılıç, bir elde kefen yıllarca dolaştım durdum, yıllarca inledim. İdadi arkadaşlarım ta o zamandan farkına varmışlar, bana şimdi söylüyorlar. Onlar, yandığımı anlamışlar, sebebini sezmişler. Ben yandığımın bile farkında değildim, alevler içinde kalınca anladım ki çok evvelden yanmaya başlamışım.”[87]

1942 Aralık’ında Konya’dan Şeb-i Arus’a katılması için bir davet alır. Bu davet karşısında sevincini ve türbeyi ziyaretle ilgili halini şöyle anlatır:

“Tatlı bir şaşkınlık içinde olduğum halde felce uğramış gibiydim.”[88]

“Konya’da bu sefer geçirdiğim üç günün macerasını yazmaya ömrüm kâfi gelmez. Rah-ı pürhun’un yolcusu cananına boynunu uzattı. Bu kanlı macerayı yazmaya ne kanım, ne canım kafidir.[89]

Bu dönem Yaman Dede’nin hayatında ağır çile ve ıstırapların hissedildiği dönemdir. Bir mektubunda hayatının bu evresini şöyle anlatır:

“Bütün hayatımın terennümlerini takip etmek uzun sürer. 55 yaşımın[90] bir manzumesini ve bir nesrini görmeniz kafidir.

“Hâl-i sekrim zâil olmaz târ-ü mar olsam da ben” mısraı ile başlayan manzume[91] ile “Bahtiyar sürgün” başlıklı parça[92] bu yaşın mahsullerindendir. Çilemin en ağır devresine rastlar. Allah aşkı arttıkça bütün tecelliler, acısı da tatlısı da cana hoş gelmeye başlar. Şu hakikate tamamen iman etmiş bulunuyorum, çileler ve belalar ağırlıkları ve devamları nispetinde büyük mükâfatların müjdecisidir. Elverir ki seve seve sineye çekelim.”[93]

Bu dönemdeki halini diğer bir mektubunda şöyle anlatır:

“Aşk ve ıstırab… varlığımın iki unsuru. Bütün varlığım bu…

Dünyanın en bahtiyar mahkumu ben, en mustarib fanisi yine ben. Saadet ve ıstırabı aynı kadehten içiyorum. Her ikisinin mahiyeti birleşiyor ve öylece ruhuma akıyor. Kulağınıza gelen, bunun musikisi ve ruhumun eninidir. Dünyanın ve ahiretin en şiddetli ateşlerinde hiç durmadan yanan yanarken yüksek hazlarla harab olan ruhumun enini…

…

En büyük eşsiz bir saadetin, cehennemî bir ıstırap ile birleşmesi. İşte benim halim. Bunu söyleyecek dil yok.

Haz ve saadet, elem ve ıstırab… duyduklarımı bu sözlerle ifade etmek istiyorum. Hiçbir şey demiş olmuyorum.

Dünyanın bütün dert ve gamı içimde; bütün şevk ve şetareti, yine içimde: melûl ve bîtab olan ben, şen ve kavi olan yine ben!..

Aşk ve ıstırap dedim. Yanlış!..

Aşk, aşk, yine aşk! Varlığım yalnız bu!

Varlığım da değil, yokluğu bununla buldum!

Aşktan gelecek her şeye müştakım. İster haz olsun, ister ıstırap.

Her zerremden şu feryat yükseliyor:

Bırakma beni!..

Bırakma beni, diyor, yalvarıyorum o canâna.”[94]

Bu ıstırap süreci Yaman Dede’yi sûfî literatüründeki “mutu kable en temûtu” seviyesine yani biyolojik ölümden önce tahakkuk ettirilen iradî mevte ulaştırır. Artık ıstırap ve keder gibi yatay boyuta ait arizi şeyler silinmiştir. Dedenin lisanından bu döneme ilişkin değişik tarihte yazdığı mektuplarındaki duyguları şöyledir.

“Mutu kable en temûtu’yu tattım. Her şeyden ve zandan geçtim. Bir damla su, bir damla gözyaşı idim, denize intikal ettim. Fatiha istiyorum, hüve’l-baki”[95]

“Gönlüm, asırlara sığabilecek dertleri, eninleri, hıçkırıkları yaşadı. Yine asırların alabileceği saadetleri yaşadı. Istırap âlemini de saadet âlemini de birlikte yaşadı. Her iki âlemi aynı kadehten içtim, aynı zamanda yaşadım. Bunun içindir ki kendimi şöyle târif etmiştim: (Dünyanın en bahtiyar mahkumu ben, en mustarip fanisi yine ben) İşte ben buyum yavrularım.”[96]

“İbrahim Hakkı Hazretleri (Mârifetnâme) de öyle buyuruyor: Doktorun maharetine iman edince tatlı ilacı kadar, acısını da seve seve alırız; biliriz ki şifamız ondadır.

Yılların verdiği bu zehirler altında acaba ne muazzam lütuflar gizlidir!

Her ıstırabın altında pek büyük nimetler gizlendiğini hayatta elle tutulur derecede gördüm ve anladım.”[97]

“Cihanın bütün hazzını, zehrini, hüznünü, şetâretini, en coşkun neş’esiyle en derin elemlerini, en sessiz hıçkırıklarını bir hamlede içtim.

Bütün kainat yekpâre bir iştiyak.”[98]

“Hiçbir hadise yok ki saadetimi artırmasın. Volkanın içine fırlatsalar, zevkten başka bir şey duymam.”[99]

“Bir müddet şu kocaman küreyi adeta omuzlarımda taşıdım. Sonra bir an içimde ıstırabım dindi. Demek ki kâfi gelmiş. Her derdi veren O, alan O. Her bir hadisede binbir hikmet vardır amma biz anlayamayız da kederleniriz. Bugün kederlenmek istesem de kedelenemem, hamden sümme hamden.”[100]

“Bir insan Mevlânâ’yı severse onun keder ve hüzün duyma kabiliyeti mahvolur.

…

Mevlânâ sevgisi beni acının ve tatlının üstüne çıkarmıştır.”[101]

Yaman Dede’nin bu halini Hz. Mevlânâ, ârifin halini anlattığı beyitlerinde tasvir eder. Sineğe benzettiği gam ve endişelerin yücelerden uçan kuş misali olan ârife erişemeyeceğini şöyle anlatır:

جملة خلقان سخرۀ اندیشه اند

زان سبب خسته دل و غم پیشه اند

“Bütün insanlar, endişenin, düşüncenin mahkûmu ve maskarası (sohre-i endişe)dirler; o yüzden de hepsinin gönlü hasta, hepsi gamlıdır

…

من چو مرغ اوجم اندیشه مگس

کی بود بر من مگس را دست رس

Ben, yücelerde uçan bir kuşum, endişe ise (bana göre bir) sinek gibidir! Sinek nasıl olur da bana elini uzatabilir?”[102]

Yaman Dede’nin mahv ü fenası tam olarak tasavvufî literatürdeki fena aşamalarıyla örtüşür. Fena fi’ş-şeyh, fena fi’r-Resul ve fena fillah. Onun Hz. Mevlânâ ile yaşadığı aşk ve inkılap onda Resulullah aşkını ve fena fillah’ı intaç etmiştir. Diğer bir ifadeyle aynı ilahi nurun aşkı, her mertebede Yaman Dede’yi farklı bir mazhardan yakmıştır.

Şimdi onun fenâ fi’r-Resûl aşamasının terennümünden bazı örnekler verelim:

“Mirac-ı risalet-penâhîyi düşünüyor, inliyor, ağlıyorum. Ciğersûz bir iştiyak ile harap ve perişanım.

Dimağım yanıyor, mefhumlar yanıyor, kelimeler yanıyor!

İfade nerede âşık-ı şeydâ nerede.

O mefhar-ı mevcudatı tahayyül ve tefekkür bile dünyaları yakmaya kafi! Hayaliyle bu kadar yakan bir cemâl, visaliyle ne kadar yakar?!..

…

Son nefesim, O’nun aşkıyla ağlayarak, sine döverek sönse idi.”[103]

“Hayatımın kitabı” başlıklı Aynur adlı öğrencisine yazdığı mektubunda da konudaki duygularını şöyle dile getirir:

“Ya Habib-i Huda! Ya Şefi-i ruz-ı ceza! Ey yaralı gönüllerin şifası! Ey dertlilerin devası! Ehl-i kebaire şefaat tebşir buyuran Mahbub-ı Kibriya! Senin aşkınla nasıl yandığımı biliyorsun. Ruhlarımızdaki aşkını, sinelerimizdeki derdini her ân-ı gayr-i münkasımda sayısız derecede artır Ya Habib-Allah! Son nefesimize kadar artır, son nefesimizi Senin aşkınla verelim.

Senin Nam-ı mübarekinle tezyin-i cenan-ü zeban ederken iştiyakınla da korku ile titriyoruz. Korkuyor ve titriyoruz ki bir hataya düşmeyelim. Seni bir ân-ı gayr-i münkasım için, yalnız o kadarcık devam etmek ve derhal silinmek üzere bile iğne ucunun milyonda biri kadar gücendirmektense diri diri yanmaya razıyız. Ya Resulallah. Bizi diri diri yak Ya Resulallah.

Ah Ay-nur!.. Haraboldum..”[104]

Yaman Dede’nin Hz. Peygamber sevgisine işaret eden ve Efendimize yazılmış en güzel naatlardan biri kabul edilen meşhur “Dahîlek Ya Rasulallah” başlıklı na’tından birkaç dörtlüğü tekrar okuyalım:

Gönül hûn oldu şevkinden boyandım yâ Resûlallâh

Nasıl bilmem bu nîrâna dayandım yâ Resûlallâh

Ezel bezminde bir dinmez figândım yâ Resûlallâh